Беларускi дзяржаўны унiверсiтэт
Гістарычны факультэт
Кафедра гiсторыi Беларусi старажытнага часу i сярэднiх вякоў
Рэферат па тэма: Паўстанне К. Каліноўскага 1863 г.
Выканаў:
Студэнт 4 курса 3 групы
Сарока С.
Мiнск, 2007
Канец 50-ых — пачатак 60-ых гадо ХІХ ст. вызначылiся новым уздымам польскага нацыянальна-вызваленчага руху, якi ахапi Польшчу, Беларусь i Лiтву. Кульмiнацыяй яго стала пастанне 1863 г. Напярэдаднi патрыятычным асяродку аформiлiся два крылы, за якiмi замацавалiся назвы "белыя" i "чырвоныя". "Белыя" разлiчвалi дасягнуць аснонай мэты — адналення Рэчы Паспалiтай у межах 1772 г. з уключэннем у яе склад Беларусi, Лiтвы Правябярэжнай Украiны — шляхам дыпламатычнага нацiску заходнеерапейскiх краiн на расiйскi рад. Пытанне аб надзяленнi сялян зямлей у iх праграме адсутнiчала. У адрозненне ад "белых" "чырвоныя" iмкнулiся да ўздыму нацыянальна-вызваленчага пастання. Яны ялял сабой стракаты сацыяльных i палiтычных адносiнах блок.
Па метадах дасягнення мэты i праграмных разыходжаннях "чырвоныя" падзялялiся на памярконых (правых) i радыкальных (левых). Памярконыя вядучую ролю пастанн адводзiлi шляхце і вырашэнню нацыянальнага пытання. Аграрную праблему яны прапановалi вырашыць шляхам надзялення сялян зямлей праз канфiскацыю часткi зямлi памешчыка з адпаведнай грашовай кампенсацыяй за кошт дзяржавы. Радыкальныя "чырвоныя" прызнавалi вядучую ролю сялян у пастаннi i права на нацыянальнае самавызначэнне беларуса, лiтоца, украiнца. Падзел на "белых" i "чырвоных" iснава у тагачасным грамадска-палiтычным жыццi Беларусi i Лiтвы. Для падрыхтокi i кiранiцтва пастаннем "чырвоныя" вясной 1862 г. стварылi Варшаве Цэнтральны нацыянальны камiтэт (ЦНК). Летам 1862 г. У Вiльнi бы арганiзаваны Лiтоскi правiнцыяльны камiтэт (ЛПК), якi падрыхтава пастанне Беларусi i Лiтве i фармальна бы падначалены ЦНК. У ЛПК уваходзiлi Л. Звяждоск, Я. Козел-Паклескi, З. Чаховiч, К.Калiноскi i iнш. У пачатку 60-х гадоў былi створаны мясцовыя рэвалюцыйныя арганiзацыi: гродзенская, мiнская, навагрудская i iнш.
"Левую" частку пастанца у Беларусi значальва Кастусь Калiноскi (1838-1864). . У час вучобы у Пецярбургскім універсітэце з’яляся актыным членам тайнага гуртка З. Серакоскага. Разам з В. Урублескiм i Ф. Ражанскiм К. Калiноскi 1862 -1863 гг. выдава на беларускай мове газету "Мужыцкая прада" (усяго выйшла 7 нумаро). Газета растлумачвала сялянам прыгоннiцкi характар адмены прыгоннага права, заклiкала iх не верыць цару i разам "з мужыкамi з-пад Варшавы .. I сёй Расii" са зброяй у руках iсцi здабываць "сапрадную волю i зямлю". Разам з тым газета заклiкала сялян вярнуцца грэка-каталiцкую (унiяцкую) веру, якая была скасавана на Полацкiм царконым саборы лютым 1839 г. З кастрычнiка 1862 г. К.Калiноскi узначалi ЛПК. актына адстойва ён iнтарэсы Беларусi i Лiтвы перад кiранiцтвам ЦНК, мары аб стварэннi Беларуска-Лiтоскай рэспублiкi.
Пастанне пачалося студзенi 1863 г. у Варшаве, раней вызначанага тэрмiна, што было нечаканасцю для рэвалюцыянера Беларусi i Лiтвы. У спецыяльнай адозве ЦНК заклiка насельнiцтва Беларусi i Лiтвы далучыцца да руху. Пастанне па сваіх задачах стала, перш за сё, нацыянальна-вызваленчым. З яго разгортваннем Англiя, Францыя i Астрыя пачалi рыхтаваць дыпламатычную агрэсiю супраць Расii. Для папярэджання дыпламатычнага дэмарша гэтых дзяржа 12 красавiка 1863 г. былi выдадзены 2 царскiя манiфесты аб амнiстыi Польшчы, Беларусi i Лiтве. Праз некалькi дзен, 17 красавiка, расiйскаму раду былi ручаны ноты, у якiх прысутнiча заклiк змянiць палiтыку "польскiм пытаннi". да гэтага дэмаршу далучылiся Iспанiя, Партугалiя, Англiя, Швецыя, Нiдзерланды, Данiя, Турцыя i папа рымскi. 27 чэрвеня расiйскаму раду былi ручаны ноты больш рэзкай форме. Ва радавых колах Расii ноты расцэньвалiся як папярэднiкi новай вайны. З улiкам гэтага у раёне пастання пачалася канцэнтрацыя расiйскiх войска. Iх тут было сабрана значна больш, чым памеры самаго пастання. Аднак дапамога ерапейскiх дзяржа аказалася вельмi iлюзорнай.
1 лютага 1863 г. ЛПК звярнуся да насельнiцтва Беларусi i Лiтвы з заклiкам узняцца на зброеную барацьбу. У сваiм манiфесце ён прадублiрава праграмныя дакументы польскага кiранiцтва. Усе жыхары абвяшчылiся вольнымi i ранапранымi. Ва ласнасць сялян бязвыплатна перадавалi зямельныя надзелы, якiмi яны карысталiся. З памешчыкамi за страту зямлi разлiчвалася дзяржава. Беззямельныя сяляне надзялялiся 3 маргамi зямлi (2,1 га) пры умове, што яны прымуць удзел ва зброенай барацьбе. Рэкруцкая павiннасць замянялася 3-гадовай сеагульнай вайсковай павiннасцю, адналялася нiяцкая царква. Аднак гэтыя меры пастанцкага кiранiцтва не задаволiлi большасць сялянства.
Першыя пастанцкiя атрады заходнiх паветах Беларусi з’явiлiся канцы студзеня 1863 г. з Царства Польскага. Некаторыя камандзiры, якiя iмкнулiся пашырыць пастанне на сход, спрабавалi прайсцi праз Гродзенскую i Мiнскую губернi. Самым буйным атрадам, якi паспяхова рухася на сход, было злучэнне Р. Рагiнскага. Мясцовыя фармiраванні пачалi стварацца сакавiку-красавiку. найбольш актына дзейнiчалі пастанцы на тэрыторыi Гродзенскай i Вiленскай губерня. У раёне Белавежскай пушчы пастанцкi атрад ствары В. Урублескi, якi ста ваенным начальнiкам Гродзенскай губернi. У Кобрынскiм павеце зня узброеную барацьбу Р. Трагут — будучы дыктатар пастанца у Польшчы. У Навагрудскiм павеце дзейнiча атрад У. Борзабагатага, на мiншчыне — А. Трусава i г.д. Аднак агульнага плана дзеяння пастанца не было, адсутнiчалi заемадзеянне i заемадапамога памiж атрадамi. Частка iх была знiшчана царскiмi войскамi яшчэ на стадыi фармiравання, iншыя — бяздзейнiчалi, не хапала зброi i г.д. Найбольшага поспеху дамогся атрад Л. Звяждоскага, якi ноч на 24 красавiка захапi г. Горкi. Яго падтрымалi студэнты Горы-Горацкага земляробчага iнстытута. Атрад захапi зброю, грошы i днем пакiну горад. Пазней з-за дапамогi студэнта пастанцам бы зачынены Горы-Горацкi iнстытут.
На тэрыторыi Вiцебскай, мiнскай i магiлескай губерня пастанне не атрымала развiцця. Да канца вясны на сходзе Беларусi яно было задушана. Толькi Гродзенскай губернi пастанцы працягвалi парта супрацiляцца. Найбольш буйныя сутычкi адбылiся каля мястэчка Мiлавiды Слонiмскага павета, дзе да 20 мая сабралася некалькi атрада пастанца — усяго каля 800 чалавек. Супраць iх было накiравана 5 рот салдата з гарматамi. Першы бой адбыўся 21 мая і працягваўся некалькi гадзiн. Урадавыя войскi не здолелi зяць лагер i вымушаны былi адступiць з вялiкiмi стратамi. На наступны дзень, ноччу, пастанцы непрыметна пакiнулi лагер. Пастанцы Гродзенскай губернi карысталiся спачуваннем сялян, дзейнiчалi пераважна дробнымi атрадамi, часта былi нялонымi для радавых войска.
Вясной 1863 г. назiрася найвышэйшы здым пастання Беларусi i Лiтве. Але, нягледзячы на асобныя поспехi, пастанцы нiдзе не атрымалi рашучай перамогi. Яны перайшлi да тактыкi пазбягання адкрытых баё з працiнiкам. Пастанне атрымала шырокi рэзананс у Еропе i расii. Многiя расiйскiя афiцэры i салдаты перайшлi на бок пастанца, рэвалюцыянеры спрабавалi пашырыць узброеную барацьбу на цэнтральныя расiйскiя губернi, але нядала.
Сярод кiранiко пастання адсутнiчала адзiнства, разгарнулася барацьба за ладу. "Белыя", не жадаючы страчваць iнiцыятыву, усталявал кантроль над ЦНК, а затым пастаралiся адхiлiць "чырвоных" на чале з К.Калiноскiм, ад кiранiцтва пастаннем на Беларусi i Лiтве. У Вiльнi "белымi" пры падтрымцы прадстанiка Варшавы у ЛПК Н.Дзюлерана бы створаны Аддзел кiравання правiнцыямi Лiтвы, якi варшаскi цэнтр прызна азiным кiру
Аддзел кiравання правiнцыямi Лiтвы iмкнуся паралiзаваць мерапрыемствы "чырвоных". У склад мясцовых пастанцкiх органа былi ведзены прыхiльнiкi "белых". Частка дзельнiка патрыятычнага руху не была гатова весцi самаахвярную барацьбу. для iх больш прыцягальнай была рамантыка, жаданне заняць пасады рэвалюцыйных органах улады. Удзельнiкi у пастанцкай адмiнiстарацыi амаль ранялiся колькасцi змагаро у пастанцкiх атрадах.
Расiйскiм урадам былi кiнуты буйныя сiлы для падалення пастання. У маi 1863 г. замест лiберальнага У.I.Назiмава вiленскiм генерал-губернатарам з неабмежаванымi панамоцтвамi бы прызначаны М.М.Мураё, якi атрыма прозвiшча "вешальнiк" за бязлiтасную расправу над удзельнiкамi пастання. З яго прыездам змацнiлiся рэпрэсii, пачалося публiчнае пакаранне смерцю пастанца, масавымi сталi высылкi без суда. Паралельна М.Мураё праве шэраг мерапрыемства, якiя павiнны былi перацягнуць сялян на бок урада. Рэалізаваны былі значныя змены ва ўмовах адмены прыгоннага права ў беларускіх і літоўскіх губернях. Мясцовым органам улады было забаронена выкарыстоваць супраць сялян узброеную сiлу. Сялян сталi запрашаць да нагляду за "польскiмi" памешчыкамi, пастанцамi. Маёмасць рэпрэсiраваных змагаро часткова перадавалася сялянам. Была разгорнута эфектыная антыпастанцкая прапаганда.
У сваю чаргу кiранiцтва пастаннем не зрабiла рэальных крока у бок сялянства з мэтай прыцягнуць яго шэрагi змагаро. па сацыяльнаму складу дзельнiка пастанне было шляхецкiм. Сяляне не прынялi актынага дзелу ва зброенай барацьбе. Iх было толькi 18 % сярод пастанца i гэта пераважна дзяржаныя сяляне.
У чэрвенi 1863 г. былi арыштаваны многiя члены Аддзела кiравання правiнцыямi Лiтвы, некаторыя пакiнулi свае пасады i эмiгрыравалi. У склад Аддзела былi ведзены К.калiноскi i I.Малахоскi. Кiранiцтва пастаннем зно перайшло рукi "чырвоных". Прыхiльнiкамi К.калноскага бы створаны падпольны рад "Лiтоска-Беларускi чырвоны жонд". Яго мэтай стала спроба адрадзiць пастанне. У мясцовыя пастанцкiя арганiзацыi былi прызначаны новыя кiранiкi, але рэальных поспеха дасягнуць не далося. У канцы жнiня 1863 г. Варшаскае кiранiцтва прыняло рашэнне аб спыненнi ваенных дзеяння. Асобныя пастанцы на Беларусi працягвалi барацьбу яшчэ восенню 1863 г. Летам 1864 г. была лiквiдавана апошняя пастанцкая арганiзацыя Навагрудскiм павеце.
К.Калiноскi планава зно узняць пастанне вясной 1864 г., але студзенi ён бы арыштаваны; сакавiку пакараны смерцю на Лукiшскай плошчы Вiльнi. Знаходзячыся турме, К.Калiноскi напiса i перада на волю "Лiсты з-пад шыбеннiцы". Гэты дакумент уяля сабой палiтычны запавет беларускаму народу, у якiм крытыкавалася русiфiкатарская палiтыка Беларусi. Сялян К.Калiноскi заклiка адстойваць свае правы, прычым любымi сродкамi.
Удзельнiкi пастання падверглiся жорсткiм рэпрэсiям. Маёмасць iх была канфiскавана цi знiшчана. Маёнткi памешчыка — удзельнiка пастання забiралiся казну i на iльготных умовах прадавалiся выхадцам з цэнтральных губерня. Чынонiкi мясцовага паходжання былi звольнены са сваiх пасада. На тэрыторыi Беларусi i Лiтвы па афiцыйных звестках было пакарана смерцю 128 пастанца, больш 850 чалавек накiравана на катаргу, каля 12,5 тысяч чалавек высланы за межы Беларусi. Многiя касцёлы i манастыры зачынены. Польская мова была выключана з грамадскага жыцця, навучальных i асветных устано. Пачалася палiтыка змоцненай русiфiкацыi з мэтай знiшчэння адрознення, якя iснавал Беларусi парананнi з цэнтральнымi расiйскiмi губернямi.
У час i адразу пасля падалення пастання былi ведзены абмежаваннi сферы землеладання i землекарыстання у дачыненнi паляка, беларуса-католiка, а таксама ярэя. Па закону ад 5 сакавiка 1864 г. "асобам польскага паходжання" i ярэям у заходнiх i паднёва-заходнiх губернях Расiйскай iмперыi было забаронена набываць землеладаннi, прададзеныя за даг, а таксама распараджаюцца землям, купленым на iльготных умовах, карыстацца правам на iльготы i пазыкi. Такое права мелi для набыцця канфiскаваных маёнтка удзельнiка пастання 1863 г. прыезджыя памешчыкi i чынонiкi з унутраных губерня Расii i мясцовыя буйныя правасланыя землеладальнк. Праводзiлася мэтанакiраваная палiтыка па скарачэнню памера землеладання памешчыка-католiка i пашырэнню рускага, пераважна буйнага, землеладання. Некалькiмi месяцамi пазней ярэi рысы аседласцi наогул былi пазбалены права набываць зямлю. Законам ад 10 снежня 1865 г. палякам беларусам-католкам таксама было забаронена набываць ва ласнасць маёнткi за выключэннем уладанняў, якiя перадавалiся спадчыну. У маi 1882 г. урад забаран ярэям у межах рысы аседласц стала жыць па-за межамi гарадо i мястэчак, таксама арандаваць тут, прымаць у заклад i кiраванне нерухомую маёмасць. У 1887 г. забарона на набыццё зямлi сельскай мясцовасцi (за выключэннем Магiлёскай губернi) была распасюджана на замежных грамадзян. Апошня меры былi скiраваны на перадухiленне канкурэнцыi для мясцовых памешчыка з боку ярэйскай буржуазii i iншаземца. Абмежавальныя законы дачыненнi да рассялення ярэя прывялi да штучнай канцэнтрацыi iх гарадах i мястэчках Беларусi.
Пасля пастання 1863 г. урад вярнуся да палiтыкi прыпiскi да падатковых саслоя бяззямельнай i неаселай шляхты, праявiшай актынасць у нацыянальным руху. У новых правiлах 1864 г. былi абцяжараны шляхi пацвярджэння шляхтай сваёй дваранскай годнасцi, што выклiкала некаторае скарачэнне колькасцi прадстанiко вышэйшага саслоя. У беларускiх губернях была прыпынена дзейнасць дваранскiх саслоных выбарных органа, а таксама зачынены дваранскiя вучылiшчы, заканчэнне якiх давала права паступаць на дзяржаную службу. На тэрыторыi Беларусi пасля пастання некальк год заховалася ваеннае становiшча. Дваранства час яго дзеяння не мела права збiрацца разам па некалькi чалавек, нават на сямейныя рачыстасцi, без асобага дазволу мясцовых улад. Заховалiся штрафы i кантрыбуцыйныя зборы, якiя спачатку накладвалiся бескантрольна i ператварылся крынiцу дадатковых дахода мясцовых улад, а па распараджэнню з 1866 г. накладвалiся толькi са згоды губернатара. У канцы 60-х гадо урад ме пэныя хiстаннi сваёй палiтыцы дачыненнi дваранства заходнх губерня. Але канечным вынiку, адмовiшыся што-небудзь змянiць у сферы абмежавання, урад пайшо па шляху выключэння з правiла, вызваля ад дзеяння закона асобных дваран, прадсталяючы гэта як акт асаблiвай мiласцi.
Пастанне 1863 г. зрабiла вялiкi плы. Яго падзеi прымусiлi расiйскi рад пайсцi на больш выгадныя для сялян умовы адмены прыгоннага права Беларусi i Лiтве. Пастанне садзейнiчала ажыленню апазiцыйнага руху Расiйскай iмперыi i краiнах Заходняй Еропы, абуджэнню беларускага нацыянальнага руху. разам з тым, пастанне затрымала правядзенне буржуазных рэформ 60-70-ых гадо у Беларусі, прыпынiла станаленне мясцовай iнтэлiгенцыi.
Спіс літаратуры
Восстание в Литве и Белоруссии 1863-1864 гг. М., 1965.
Дакументы i матэрыялы па гiсторыi Беларусi Т.2. Мн., 1940.
Калiноўскi К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. М.,1999.
Бiч М. Аграрнае i нацыянальнае пытанне ў паўстаннi 1863 г.на Беларусi // Беларускi гiстарычны часопiс. 1993. № 3.
Бiч М. Паўстанне 1863 –1864 гг. Калiноўскi // Гiстарычны альманах. Т.6. 2000. С.23-28.
Грыгор’ева В. Каталiцкае i праваслаўнае духавенства ў паўстаннi 1863 г. // Беларускi гiстарычны часопiс. 1993. №3. С.36-45.