Установа адукацыі
«Беларускі дзяржаўны аграрны тэхнічны універсітэт»
Кафедра філасофіі і гісторыі
Кантрольная работа па гісторыі Беларусі
Беларускія землі ў другой палове XVІІ – XVІІІ ст.
Студэнта групы 6 ЗЭІ
1 курса ФПУ
Петрашэвіч Д. В.
Заліковая кніжка
Праверыў
Адзнака аб заліку
«___»________ 2009г.
Мінск 2009
План
Уводзіны
1. Войны сярэдзіны ХVІІ ст. і іх наступствы для Беларусі
2. Крызіс Рэчы Паспалітай і спробы рэформ у дзяржаве
3. Падзелы Рэчы Паспалітай. Паўстанне Т. Касцюшкі
Заключэнне
Спіс літаратуры
Уводзіны
Перыяд Рэчы Паспалітай. Такую назву атрымала дзяржава, у якой аб’ядналіся Польшча і Вялікае княства Літоўскае. Здавалася б, утварэнне такой буйной дзяржавы, якая раскінулася “ад мора да мора” (ад Балтыйскага да Чорнага), дасць ей магчымасць стаць адной з магутнейшых у Еўропе. Аднак такое не адбылося.
Другая палова XVII і першая палова XVIII ст. - перыяд працяглага эканамічнага заняпаду і палітычнага крызіса феадальна-прыгонніцкай Рэчы Паспалітай. Шматгадовыя цяжкія войны ўзмацнялі і ўглублялі эканамічны і палітычны заняпад дзяржавы, абумоўлены гіпертрафіяй фальварачна-паншчынай сістэмы.
Войны неслі вялізныя бедствы, а месцамі поўнае разарэнне сялянам, памяншалі колькасць насельніцтва, спрыялі заняпаду гарадоў. Частка гарадоўцярпеліад ваенных аперацый, частка спусташалісьварожымі войскамі.
Эканамічнаму і палітычнаму заняпаду дзяржавы садзейнічала яе ваенная слабасць. В войсках Рэчы Паспалітай пераважалашляхецкая конніца. Армейская дысцыпліна была вельмі слабая. Ваенная адміністрацыя не карысталася аўтарытэтам. Апісываемызаняпадцэнтральнайдзяржаўнайулады, аслабленне адзінства дзяржавы, узмацненне феадальнай анархііў палітычным жыцціРэчы Паспалітайадбывалася ў той час, калі ў суседніх краінаххуткаўмацоўваласьмоцная цэнтральная улада.
Пагоршыласьзнешнепалітычнае становішчаРэчы Паспалітай. У той час, як ваенная магутнасць Рэчы Паспалітай аслабевала, узрастала магутнасцьсуседніх краін — Швецыі і Расіі, у стычках з якімі яна цярпела паражэнні.
Беларускія землі, якія ўваходзілі ў састаў Рэчы Паспалітай за два стагоддзі прыцярпелі шмат воінаў, вынікамі якіх было аслабленне эканамічнага, сацыяльнага, палітычнага становішча.
У часы кіравання польскага караля Яна Казіміра і маскоўскага гаспадара Аляксея Міхайлавіча пачаліся войны паміж Масквою і Рэччу Паспалітай, а руйнавалася паводле звычаю зноў Беларусь, на тэрыторыі якой ішло імперыялістычнае змаганне. Руйнаване Беларусі працягвалася 17 год, з 1654 да 1667 году.
У часы кіраваня караля Аўгуста ІІ адбывалася Паўночная вайна. Каля паловы XVІІІ стагоддзя Рэч Паспалітая перажывала стан поўнага развалу. Першы падзел Рэчы Паспалітай паміж Прусіяй, Аўстрыяй і Расіяй, прабудзіў рэфарматарскі рух сярод разумнейшых слаеў шляхты Рэчы Паспалітай. У сваіх думках яны трымаліся тых ідэй францускай асветнай філасофіі і літаратуры. Вялікая Француская рэвалюцыя 1789 года падняла іх палітычны настрой і дала ім смеласць задумаць рэформу. Так з’явілася Канстытуцыя 3 мая 1791 года.
Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай, у 1794 годзе на беларускіх землях, тэрыторыі Рэчы Паспалітай, успыхнула паўстанне, якое у цяперашні час мае назву паўстанне Тадэвуша Касцюшкі. Але польскія войскі балі разбіты, Касцюшка быў паранены і ўзяты ў палон. У 1795 годзе адбыўся апошні, трэці падзел Рэчы Паспалітай.
Рэч Паспалітая як дзяржава перастала існаваць, а Беларусь увайшла ў склад царска-дваранскай Расійскай імперыі.
У гэтай кантрольнай рабоце трэба раскрыць прычыны войнаў: казацкай (антыфеадальнай), вайна с Маскоўскай дзяржавай, Паўночная вайна; апісаць асноўныя падзеі, вызначыць вынікі войнаў; прааналізаваць праявы сацыяльна-эканамічнага і палітычнага крызіса Рэчы Паспалітай. Таксама, раскрыць прычыны І, ІІ, ІІІ падзелаў Рэчы Паспалітай, і як яны адбываліся; паўстанне Тадэвуша Касцюшкі. Выкарастанная мной літаратура, дапамагла мне ў поўнай меры адказаць на ўсе пытанні дадзенай тэма, а такжа зрабіць вынікі па асноўным пытанням: войны сярэдзіны ХVІІ ст. і іх наступствы для Беларусі; крызіс Рэчы Паспалітай і спробы рэформ у дзяржаве; падзелы Рэчы Паспалітай. Паўстанне Т. Касцюшкі.
Цэль работы – прааналізаваць змены эканамічнага і сацыяльна-палітычнага жыцця Рэчы Паспалітай ў другой палове XVІІ – XVІІІ ст., вылучыв пры гэтым прычыны, прынесшыя такія змяненні.
Работы такіх аўтараў як Галабуцкий В.А. Вызваленчая вайна ўкраінскага народа пад кіраўніцтвам Б. Хмяльніцкага (1648—1654); Сагановіч Г.М. Невядомая вайна 1654–1667. – Мінск: Навука і тэхніка, 1995; Юхо Я.А. За вольнасць нашу і вашу: Тадэвуш Касцюшка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1989; Ермаловіч М.І. Беларуская дзяржава. ВКЛ. – Мінск: Беллітфонд, 2003; Шымуковіч С.Ф. Гісторыя Беларусі. – Мінск: Вышэйшая школа, 2007; дапамаглі ў напісанні гэтай кантрольнай работы.
1. Войны сярэд
зіны
XVII
ст. і іх наступствы для Беларусі
Пасля перамогі над польскай арміяй на Украіне, Багдан Хмяльніцкі пачаў засылаць агентаў і казацкія атрады на тэрыторыю Паўдневай Беларусі з мэтай распачаць і тут “вызваленчую” вайну. Польскіх паноў на Беларусі не было, таму ўнутранная вайна стала грамадзянскай. Беларусы-мяшчане і сяляне ваявалі супраць беларусаў-шляхціцаў. Таксама, Багадан Хмяльніцкі планаваў далучыць Паўдневую Беларусь да Украіны.
Унутранныя супярэчнасці у дзяржаве (узмацненне эксплуатацыі сялян; рэлігійныя супярэчнасці; паланізацыя беларусаў), знешнія супярэчнасці (супярэчнасці паміж Рэчу Паспалітай і Турцыяй, паміж Рэчу Паспалітай і Швецыяй, Рэчу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай, прычына – выхад да Балтыйскага мора) і былі прычынамі казацка-сялянскай вайны.
Летам 1648 г. на поўдзень Беларусі былі занесены першыя ачагі паўстання, якое адразу прыняло жорсткія формы, было накіравана на татальнае знішчэнне супраціўнікаў. Першыя казацкія “загоны” атрымалі падтрымку простага насельніцтва, сяляне далучаліся да казакоў і знішчалі маенткі шляхты. У чэрвені 1648г. атрады украінскіх казакоў рассыпаліся па ўсем Палессі і пачалі захопліваць гарады – Рэчыцу, Мазыр, Кобрын, Бярэсце.
Кіраўніцтва ВКЛ вымушана было арганізаваць паспалітае рушэнне, але сабраннае войска было разбіта ў верасні 1648г. пад Кобрынам. Новую наемную армію збіраў гетман Януш Радзівіл. У гэты час выбухнула паўстанне ў Пінску. Але ў лістападзе 1648 г. падышлі галоўныя сілы на чале з Янушам Радзівілам. Горад быў узят штурмам. Радзівіл пачаў займаць паўдневыя гарады і адразаць паўстанцаў і казакоў ад Украіны. У Бабруйску паўстанцы разам з казакамі атамана Паддубскага разбілі ўрадавы атрад пана Паца, тады горад у пачатку студзеня асадзіў атрад пана Валовіча. На помач рушыў гетман Радзівіл. Тым не менш сіл на штурм не хапала. Радзівіл тайна пераманіў на свой бок заможных мяшчан і духавенства, тыя ноччу 22 лютага адчынілі браму. Войска ўчынілі крывавую расправу. Кіраўнікі паўстання былі пакараны страшнай смерцю. Так гетман Радзівіл выбіў казакоў з беларускіх гарадоў. Да вясны 1649г. паўстанне пайшло на спад і Хмяльніцкі накіраваў новыя атрады на Беларусь. Але паўстанцы пацярпелі паражэнне. З гэтага часу дзеянні казакоў і паўстанцаў прынялі партызанскія формы. У жніўні 1649 г. на Украіне быў падпісаны Збораўскі мір, таму дзеянні супраць палякаў перапыніліся. І на Беларусі паўстанне стала сціхаць. Але Януш Радзівіл марыў аб вяртанні багатых украінскіх зямель у склад ВКЛ, і збіраў пад Бабруйскам вялікае войска. Мара Януша Радзівіла не збылася.
У красавіку 1651 г. Хмяльніцкі аднавіў ваенныя дзеяння. Казакі авалодалі Крычавам і зноў сустрэліся з Радзівілам на Дняпры. І ў гэты раз Радзівіл перамог і ўвайшоў на тэррыторыю Украіны, а ў жніўні заняў Кіев. Хмяльніцкі вымушаны быў падпісаць мірныя пагадненні. Новы мір не пратрымаўся доўга – ваенныя дзеянні казакоў аднавіліся, але цяпер Хмяльніцкі прасіў дапамогі ў Масквы.
Хмяльніцкі прапанаваў маскоўскаму цару Аляксею Міхайлавічу Раманаву аб’яднаць з Расіяй Украіну і дапамагчы ў заваяванні Беларусі. Адразу пасля аб’яднання Украіны з Расіяй у 1654 г. для Масквы адкрылася магчымасць ажыццяўлення сваей запаветнай мары: аб’яднаць пад сваей уладай усе ўсходнеславянскія землі,непадначаленнай з якіх была толькі Беларусь. І калі Украіна аб’ядналася з Масквой добраахвотна, то Беларусь трэба было заваевываць што і стала галоўнай прычынай гэтай вайны. Ужо восенню 1653 г. былі разарваны дыпламатычныя адносіны з Рэччу Паспалітай з прычыны таго, што апошняя парушала ранейшыя дамовы з Масквой. А гэта азначала непазбежнасць вайны.
Адразу пачалася ўзмоцненная падрыхтоўка да вайны. Насельніцтва зямель, пагранічных з Расіяй, чакала прыходу маскоўскіх войскаў як сваіх вызваліцеляў, гэта было арганізавана агентамі Масквы.
Ведаючы аб падрыхтоўцы вайны з боку Масквы, палявы гетман ВКЛ Януш Радзівіл выдае 16 лютага 1654 г. універсал ваяводам па правядзенні войскаў пад Оршай у баявую гатоўнасць.
Вайна пачалася ў сярэдзіне мая 1654 г. з боку Масквы, калі яе войскі пад камандаваннем Шарамецьева накіраваліся на Невель і гарады, размешчанныя на Зах. Дзвіне. На поўдні Беларусі казакі Залатарэнкі занялі Гомель, Рэчыцу, Чачэрск. Першыя поспехі давалі рускім войскам магчымасць прасоўвацца далей на захад. Гэтаму забяспечвала поспех і тое, што сілы Польшчы і ВКЛ былі тут непараўнальна слабымі. Пасля працяглай асады капітулявалі Магілеў, Смаленск, Віцебск. За здачу Смаленска, яго ваявода Піліп Абуховіч падвергся суроваму і здзекліваму асуджэнню ў літаратурным творы “Ліст да Абуховіча”. Канстанцін Палонскі, магілеўскі шляхціц, які прысягаў на вернасць Маскве, пачынае збіраць беларускі полк. Гэты полк удзельнічаў у штурме Магілева, але дзякуючы Паклонскаму з горадам абышліся міласціва, нават захавалі самакіраванне. Абапіраючыся на Магілеў, паклонскі ўмацоўвае свой полк, але тут ен сутыкаецца з інтарэсамі казакоў у Падняпроўі. Да таго ж маскоўскія ўлады беспардоннымі паводзінамі і насіліем над жыхарамі адбіваюць у беларускага палкоўніка жаданне служыць акупантам. Паклонскі ўваходзіць у тайныя зносіны з Радзівлам. Ноччу 6 лютага 1655 г. Паклонскі адчыніў вароты Магілева, аднак далей знешняга землянога вала войска ВКЛ пранікнуць не змагло. Войска канцлера ВКЛ Я. Радзівіла і гетмана В. Гансеўскага не магло стрымаць націску і даць генеральный бой рускай арміі.
Аблогі і ўзяцці рускімі войскамі гарадоў Беларусі суправаджаліся іх разбурэннем, спусташэннем, вынішчэннем і паланеннем насельніцтва. Захоп у палон жыхароў Беларусі і вывад іх у Расію быў найважнейшай мэтай расійскага ўрада. Так, напрыклад, рэзчык Арсень, які з дваццаццю сваімі землякамі ўпрыгожыў беларускай рэззю Крэмль і Каломенскі палац. Пераехаў у Маскву і Сімяон Полацкі, які ўзбагаціў рускую культуру.
Кіраўніцтва ВКЛ у асобе канцлера Януша Радзівіла шукала выйсця з надзвычай-на цяжкага становішча. Выратаванне бачылася яму ў цесным саюзе са Швецыяй, нават у дзяржаўнай уніяй з ей. 17 жніўня 1655 г. была заключана Кейданская ўнія аб пераходзе ВКЛ пад пратэктарат Швецыі, аб’яўляўся саюз супраць агульнага ворага (Польшчы і Расіі). Заключэнне Кейданскай уніі і было прычынай часовага спынення далейшага наступлення рускіх войскаў. Пачалася руска-шведская вайна 1657-1660 гг.
Вясной 1660 г. Рэч Паспалітая і Швецыя падпісалі Оліўскае пагадненне аб міры, па якім першая канчаткова адмаўлялася ад уладанняў у Прыбалтыцы. Юрый Хмяльніцкі таксама пайшоў на пагадненне з Польшчай. Рэч Паспалітая разам з казакамі накіравала сілы супраць маскоўскіх вайскоў. У чэрвені 1660 г. войскі ВКЛ пад кіраўніцтвам П. Сапегі ў некалькіх бітвах разбілі рускую армію. Так пачалося вызваленне ВКЛ. Скончылася яно у 1667 г. падпісаннем Андрусаўскага пагаднення аб перамір’і на 13,5 года.
Гаспадарка ВКЛ ляжала ў руінах, поўнасцю было вынішчана адукаванае беларускае мяшчанства. Разам с культурай і мовай была страчана нацыянальная ідэя беларусаў і ВКЛ – як пераважна беларуская дзяржава.
Так склаўся лес Беларусі, што яе ўваходжанне ў кожнае стагоддзе з’яўлялася нешчаслівым. У XVIIIст. пачалася Паўночная вайна, якая цягнулася з 1700 па 1720 г.
Прычына яе тая ж , што і Лівонскай вайны, а менавіта імкненне Расіі прабіцца да Балтыйскага мора. Саюзнікамі Расіі ў гэтай вайне былі Данія і Рэч Паспалітая. Але пачатак вайны быў катастрафічны для саюзнікаў. У 1702 г. шведы разам с Сапегамі ўступілі на тэрыторыю ВКЛ, разрабавалі Гародню і яе наваколле, захапілі Вільню і Коўна. Войскі ВКЛ і Польшчы не адважыліся на бой са шведскім каралем. Пры падтрымцы Сапегаў і некаторых магнатаў акупанты 13 ліпеня 1704 г. выбралі каралем Станіслава Ляшчынскага. У краіне усталявалась двоеўладдзе. Тэрыторыю краіны спусташалі не толькі шведскія інтервенты, свае феадалы таксама рабавалі маенткі суседзяў. Войскі Агінскага і Вішнявецкага цярпелі паражэнне за паражэннем ад шведскіх атрадаў. Хутка на Беларусі з’явілася яшчэ адна армія – руская. Восенню 1704 г. 60-тысячная армія пад кіраўніцтвам Рапніна была ўжо на тэрыторыі ВКЛ. Разам з войскам некаторы час знаходзіўся і Петр І. Але да 1706 г. Карл XІІ выцісніў рускіх ва Ўсходнюю Беларусь. У 1706 г. Карл XІІ прымусіў капітуляваць Аўгуста ІІ і падпісаць Альтранштацкі мір, па якім Аўгуст пазбаўляўся кароны Рэчы Паспалітай, разрываў саюз з Пятром, выплачваў значную кантрыбуцыю Швецыі. Першы рашаючы бой паміж Расіяй і Швецыяй адбыўся каля мястэчка Галаўчын 14 ліпеня 1708 г., у якім рускае войска было разбіта. Пры аступленні руская армія спаліла Мсціслаў, Оршу, Віцебск, Магілеў.
28 верасня 1708 г. каля вескі Лясная рускія войскі захапілі абоз, а шведскі корпус разбілі. Хутка пад Палтавай Петр І перамог у генеральнай бітве Карла XІІ, які збег у Турцыю. Беларусь была ачышчана ад шведаў і прыхільнікаў Станіслава Ляшчынскага.
У пачатку 1710 г. сабраўся так званы “вялікі сойм”, паводле пастановы якога Аўгуст ІІ зноў аб’яўляўся каралем Рэчы Паспалітай і была ўзмоўленна яго дамова з рускім царом Пятром І аб іх вайсковым саюзе.
У 1717 г. адбыўся сойм, які ўвайшоў у гісторыю як “нямы”, бо прадаўжаўся ўсяго 7 гадзін. Пацвердзіўшы пастановы сойма 1710 г., ен адначасова выказаў падзяку Пятру І за прысылку войска ў Польшчу і надзяліў яго правам быць пасрэднікам паміж каралем і яго падданымі ў час іх нязгоды. Усе гэта засведчыла выключную слабасць улады Рэчы Паспалітай, якая не магла адолець свае ўнутранныя супярэчнасці і таму фактычна добраахвотна аддала сябе пад уладу суседняй дзяржавы.
У 1720 г. такую дамову падпісалі Расія і Аўстрыя, а ў 1726 г. да іх далучылася Прусія. Далейшае праўленне Аўгуста ІІ было адзначана наступленнем на праваслаўе і уніяцтва. Згодна з умовамі ўніяцкага сабора, які быў скліканы ў Замосці, уніяцкая царква прымала ўсе дагматы каталіцкай царквы. У 1732 г. на Варшаўскім сейме ўзяліся за праваслаўных.
Рэч Паспалітая не здолела пераадолець наступствы войнаў. Шматлікія войны, рэскае скарачэнне колькасці насельніцтва, голад, эпідэміі, хваробы, вялікае змяншэнне колькасці ворыўных зямель із-за таго, што не было каму апрацоўваць іх, узмацненне феадальнай эксплуатацыі сялян прывяло к заняпаду беларускіх зямель.
2. Крызіс Рэчы Паспалітай і спробы рэформ у дзяржаве
Другая палова XVII –першая палова XVIII ст. – гэта перыяд глыбокага эканамічнага заняпаду на Беларусі.
Прычынамі заняпаду былі вынішчальныя войны: антыфеадальная 1648-1651 гг.; вайна Расіі з Рэчу Паспалітай 1654-1667 гг.; польска-шведская 1655-1660 гг.; Паўночная вайна 1700-1721 гг. Іх вынікам было поўнае разбурэнне гарадоў і сельскай гаспадаркі, асабліва ва ўсходніх і паўночных раенах. Рэзка скарацілася колькасць насельніцтва. Абязлюдзелі ўсходнія і паўночныя паветы Беларусі. Не было працаўнікоў, таму значна зменшылася плошча ворыўных зямель і колькасць цяглай жывелы. Плошчы палеткаў на Беларусі скараціліся больш чым напалову. Феадалы часова ішлі на ўступкі сялянам, асабліва ва ўсходніх раенах, якія шмат пацярпелі ад вайны. Але з аднаўленнем гаспадаркі ўзмацнялася феадальная эксплуатацыя сялянства. Павялічваліся памеры павіннасцяў: адпрацовачнай, грашовай і натуральнай. Асабліва цяжкае становішча было ў тых сялян, што працавалі на землях феадалаў-арандатараў. Арандатар нярэдка павялічваў павіннасці звыш ўсякіх нормаў.
У аднаўленні сельскай гаспаларкі былі зацікаўлены феадальныя ўласнікі – шляхта, магнаты, кароль і царква, у руках якіх знаходзілася галоўнае багацце – зямля і прыгоннае сялянства. Буйнейшым феадальным уласнікам быў кароль Рэчы Паспалітай. Маенткі, якімі ен распараджаўся, называліся каралеўскімі эканоміямі. Падчас аднаўлення сельскай гаспадаркі феадальная знаць выкарыстоўвала ў асноўным два метады: перавод сялян на грашовы аброк – чынш і пашырэнне фальварка.
Грашовы аброк ужываўся часцей там, дзе разбурэнне было асабліва вялікім і востра не хапала рабочых рук.
У 30-40-я гг. XVIII ст. фальваркавыя гаспадаркі ўзмацніліся на захадзе і ў цэнтральнай частцы Беларусі. Для аднаўлення фальваркаў патрэбны былі грашовыя сродкі, якіх у памешчыкаў пастаянна не хапала. Таму стала шырока практыкавацца перадача маентка ў арэнду або залог, пераважала кароткатэрміновая арэнда 1-3 гады.
У аднаўленчы перыяд дзяржаўная ўлада і феадалы. Каб хутчэй узняць пусткі, уводзілі розныя льготы для сялян, якія бралі для апрацоўкі дадатковы надзел. Такая палітыка станоўча ўплывала на стан сялянскай гаспадаркі і садзейнічала эканамічнаму ўздыму краіны ў цэлым.
Сялянскія надзелы дзяліліся на цяглавыя, за якія ў асноўным выконвалася паншчына, і чыншавыя, за якія галоўным чынам сяляне плацілі грашовы аброк.
Паншчыну адбывалі круглы год і мужчыны і жанчыны, са сваей рабочай жывелай. Памеры яе вызначаліся з улікам магчымасці сяляніна весці сваю гаспадарку. За разглядаемы перыяд памер паншчыны павялічыўся амаль у 3 разы, дасягаючы фантастычных лічбаў 24 дні на тыдні з валокі.
Дзяржаўны падатак – падымнае – штогод уносіўся з кожнага двара. Максімальныя памеры падаткаў вызначаліся ў інвентарах. Але яны паўсюду парушаліся арандатарамі і адміністрацыяй маенткаў. Улады, што абараняла б сяляніна, не было.
Доўгія годы сяляне Крычаўскага староства вялі ўпартую барацьбу супраць самавольства кіраўніцтва староства і арандатароў. Звычайныя формы барацьбы – скаргі, адмовы выконваць павіннасці, уцекі – вынікаў не давалі. У канцы 1743 г. выбухнула ўзброеннае паўстанне. Сяляне і мяшчане Крычава прагналі Радзівілавых арандатароў, замест іх абралі са свайго кола. Паўстанцы разбурылі двары і падзялілі маемасць. Былі знішчаны судовыя і даўгавыя кнігі. На разгром паўстання Радзівіл накіраваў у студзені 1744 г. значны вайсковы атрад на чале з палкоўнікам Пястжэцкім, які захапіў горад, напаў на лагер паўстанцаў і разбіў сялянскае войска. Неарганізаваннасць, стыхійнасць і лакальнасць – прыкметы амаль усіх сялянскх паўстанняў, з-за якіх яны не маглі скончыцца перамогай.
Не менш моцным было паўстанне на Каменшчыне 1754-1756 гг. Хваляванні сялян ва ўладаннях віленскага капітула на Мазыршчыне пачаліся яшчэ ў 1736 г., у 1754 г. яны перараслі ва ўзброеннае паўстанне. Сяляне аказвалі сур’езнае супраціўленне. Толькі ў 1756 г. паўстанне было задушанна.
Гарады знаходзіліся ў глыбокім заняпадзе, унутраны рынак звузіўся. Было падарвана развіцце рамяства. Частка рамеснікаў, якія засталіся ў гарадах, былі вымушаны перасяляцца ў веску або заняцца сельскай гаспадаркай у горадзе, бо не было заказаў пакупнікоў. Ва ўмовах бязладдзя феадалы рабавалі купецкія абозы, рабілі наезды на рынкі і гарады, патрабавалі ад апошніх выкупы.
З аднаўленнем прадукцыйных сіл у весцы паступова пачынае адраджацца гаспадарка гарадскіх паселішчаў. У вялікіх гарадах расце рамесная вытворчасць, наглядаецца адраджэнне спецыялізацыі раенаў.
Адраджэнне рамяства суправаджаецца аднаўленнем арганізацый рамеснікаў – цэхаў. Адначасова ўзрастае роля скупшчыка – пасрэдніка паміж вытворцам і рынкам.
Новае ў эканамічным жыцці – гэта з’яўленне мануфактурнай вытворчасці, пераважна ў мястэчках і сельскай мясцовасці. Яны належалі ў асноўным магнатам, таму называліся вотчыннымі мануфактурамі.
У сярэдзіне XVII ст. прыкметна звузіўся памер унутраннага і знешняга гандлю. Прычынамі быў агульны заняпад гаспадаркі ў выніку шматлікіх воінаў, збядненне асноўнай масы насельніцтва, вузкасць унутраннага рынку, абмежаванні на гандаль для сялянства, памяншэнне ролі Беларусі як пасрэдніка ў расійскім знешнім гандлі.
У другой палове XVIII ст. адбылося значнае ажыўленне ва ўсіх сферах эканомікі Беларусі. Адной з прычын гэтага ажыўлення была дэмаграфічная, звязанная з
Другая прычына – гэта павышэнне попыту на сельскагаспадарчыя прадукты як у самой Беларусі, так і за яе межамі. Попыт на прадукцыю сяла павялічваўся таму, што ўзрасло насельніцтва гарадоў.
Трэцяя прычына звязана з ўнутрыпалітычнымі змяненнямі ў Рэчы Паспалітай. Узмацнілася зацікаўленнасць у бесперашкодным развіцці рынку, паляпшэнне агульных умоў развіцця эканомікі краіны. Магнаты і феадалы-прадпрымальнікі імкнуліся да пэўнага ўрэгуляванні ўнутрыдзяржаўнага ладу. Пад іх уздзеяннем былі праведзены гаспадарча-адміністрацыйныя рэформы, якія узмацнілі цэнтральны апарат дзяржаўнай улады: на сеймах абмяжоўвалася прымяненне вета па фінансавых справах, былі створаны адміністрацыйныя органы ў сферы кіравання, заснавана Скарбовая камісія – спецыяльны дзяржаўны орган па кіраванні фінансамі, ажыццяўленні судовых функцый па фінансавых справах, нагляду за гандлем.
У 1775 г. былі выдадзены законы, якія дазвалялі беларускім мяшчанам набываць феадальныя маенткі, а шляхце займацца прадпрымальніцкай дзейнасцю і гандлем без страты сваіх шляхецкіх правоў.
Чацвертая прычына – гэта меры збоку дзяржавы па развіцці гандлю і сродкаў зносін.
У 1766 г. уводзяцца адзіныя для Вялікага Княства Літоўскага меры вагі, аб’ему і даўжыні. У 1775 г. урад Рэчы Паспалітай уводзіць генеральную мытную пошліну, абавязковую для ўсіх, і адмяняе ўнутраныя пошліны. Меры вярхоўнай улады садзейнічалі эканамічнаму развіццю Беларусі, у тым ліку і сельскай гаспадаркі. Гэта праявілася ў пашырэнні фальварковай запашцы на захадзе і ў цэнтры краіны, асваенні новых зямель, узнікненне новых фальваркаў, удасканаленні агратэхнікі, росце пагалоўя хатняй жывелы, павышэнне ўраджайнасці, павелічэнне таварнасці вотчынай сельскай гаспадаркі, пашырэнні яе сувязяў з рынкам.
Сялянскія павіннасці засталіся тымі ж але змяніліся іх памеры. У цэлым яны ўзраслі ў сярэднім у 1,5 раза ў параўнанні з папярэднім перыядам.
Паглыбленне эканамічнай дыферэнцыяцыі, выкарыстанне ў некаторых памешчыцкіх маентках разам з паншчынай наемнай працы, зараджэнне вотчынай прамысловасці, рост сельскай гаспадаркі сведчылі аб тым, што пачалося разлажэнне феадальна-прыгонніцкай гаспадаркі. У другой палове XVIII ст. была адноўлена рашаючая ў той час галіна эканомікі Беларусі – сельская гаспадарка: на захадзе і ў цэнтры – да 60-х гг., на ўсходзе – да 70-х гг.
Адрадзілася большасць гарадскіх паселішчаў. Галоўную ролю адыгрывалі буйныя гарады на галоўных гандлевых шляхах – Віцебск, Гародня, Магілеў, Мінск. Акрамя рамяства важным заняткам жыхароў гарадоў заставалася сельская гаспадарка, а таксама розныя промыслы – рыбная лоўля, сплаў лесу і інш.
Самая вялікая рамесная група – апрацоўшчыкі металаў. Гэта кавалі, слесары, залатых і сярэбранных спраў майстры, ювеліры, меднікі, бляхары і майстры зброевай справы. Другая група – рамеснікі па скураным вырабе. Пануючае становішча ў гарадах заставалася за цэхавым рамяством, але колькасць цэхаў паменшылася да канца XVIII ст.
На Беларусі з’явілася мануфактурная вытворчасць, заснаваная на раздзяленні працы і ручной тэхніцы. Першыя прадпрыемствы адчынялі буйныя феадалы, якія мелі магчымасці для арганізацыі мануфактур у сваіх маентках і танную рабочую сілу – прыгонных сялян.
Гандлевыя аперацыі як на ўнутраным, так і на знешнім рынку ажывіліся толькі ў другой палове XVIII ст. Гэтаму садзейнічалі ўзнаўленне сельскай гаспадпркі, уздым рамеснай вытворчасці і развіцце мануфактуры, пашырэнне таварна-грашовых адносін, паляпшэнне сродкаў зносін. У развіцці ўнутраннага гандлю асноўная роля належала кірмашам. Знешні гандаль – гэта вываз традыцыйных тавараў: збожжа, воску, меду, скару.
3. Падзелы Рэчы Паспалітай. Паўстанне Т. Касцюшкі
Ужо папярэдні разгляд гісторыі Рэчы Паспалітай паказаў, наколькі моцны быў уплыў Расіі ў гэтай дзяржаве. Пасля смерці Аўгуста ІІІ у 1763 г. гэта яшчэ больш узмацнілася, найперш у выніку яе застарэлай хваробы – барацьбы паміж магнацкімі групоўкамі за большы ўплыў у жыцці краіны. Як і заўсёды, гэта барацьба абвастралася ў час абрання новага караля. Так было і зараз. За абранне на каралеўскі пасад гэтым разам найбольш вострым было змаганне паміж Чартарыйскімі і Патоцкімі. У Расіі ў гэты час была ўжо Кацярына ІІ. Да яе і звярнуўся Чартарыйскі з просьбай прыслаць ім на дапамогу рускае войска, у чым ім, зразумела, не адмовілі. Менавіта злучаныя сілы ВКЛ і рускага атрада ў чэрвені 1764 г. атрымалі перамогу над войскам аднаго з найбольш магутных паплечнікаў Патоцкіх – Караля Радзівіла, захапіўшы яго крэпасці ў Нясвіжы і Слуцку. А сам іх уладальнік схаваўся за мяжой.
Гэта перамога і дала магчымасць Чартарыйскім 7 верасня 1764 г. правесці на каралеўскі пасад іх пляменніка – 35-гадовага Станіслава Панятоўскага. Усё гэта адбылося пры непасрэднай падтрымцы Кацярыны ІІ, якая асабіста ведала новавыбранага караля, бо ён некаторы час жыў у Пяцярбургу пры яе двары і, магчыма нават быў яе фаварытам. Для поспеху абрання С. Панятоўскага каралём мела і тое, што ў Варшаве ў гэты час стаяла расійскае войска. Такім чынам, абранне С. Панятоўскага канчаткова замацавала рашаючы ўплыў Расіі ў Рэчы Паспалітай.
Яшчэ перад выбраннем новага караля Чартарыйскія рашылі прыняць новыя рэформы, якія б умацавалі цэнтральную ўладу дзяржавы. І хоць на адным з соймаў у 1764 г. і было абмежавана права вета і прыняты рашэнні пра ўпарадкаванне фінансавай і судовай спраў, аднак гэта выклікала супраціўленне колаў грамадства, найперш магнатаў і шляхты, якім і была выгадна слабая дзяржаўная ўлада. Спачатку гэтыя рэформы падтрымала Расія, бо яна мела ў сваіх руках Рэч Паспалітую і ёй было выгадней бачыць яе больш умацаванай.
Па-ранейшаму для большага націску супроць Рэчы Паспалітай выкарыстоўваліся рэлігійныя справы, тым больш што ў ёй прадаўжалася палітыка пераследу некаталіцкіх канфесій. Па ініцыятыве Прусіі і Расіі быў прапанаваны праект ураўнення ў правах дысідэнтаў (пратэстантаў і праваслаўных) з католікамі, на што згаджаўся і сам кароль Панятоўскі, але чаго не ўхваліў сойм. А гэта, як і ў папярэднія часы, пацягнула за сабой прысылку войскаў у Рэч Паспалітую, а менавіта на тарыторыю Беларусі, дзе ў кастрычніку 1765 г . расійскімі войскамі былі захоплены Слуцк і Нясвіж.
У мэтах абароны кожнай з гэтых канфесій пачалі ўтварацца канфедэрацыі: пратэстанцкая ў Торуне, праваслаўная ў Слуцку. Больш за тое, у Радаме была створана каталіцкая канфедэрацыя, якая ўзяла курс на саюз з Расіяй. І самае дзіўнае, што на чале яе стаў К. Радзівіл, які раней займаў процілеглую пазіцыю і ўладанні якога раней захапіла рускае войска. Відаць, гэтым самым ён і хацеў вярнуць сабе страчанае. У выніку дзейнасці гэтых канфедэратаў, якіх падрымлівала 40-тысячнае рускае войска, сойм у 1768 г. і вымушаны быў прыняць пастанову аб ураўненні дысідэнтаў у правах з католікамі, у тым ліку - права займаць дзяржаўныя пасады. Але хоць засталіся некранутымі такія правы дзяржаўнага жыцця Рэчы Паспалітай, як ліберум вета, выбарнасць караля, недатыкальнасць шляхецкіх прывілеяў – усё, што аслабляла краіну, тым не менш рэакцыйныя, асабліва каталіцкія, колы, незадаволеныя ўраўненем з іх правамі дысідэнтаў і саюзам з Расіяй, у тым жа 1768 г. у Бары стварылі сваю канфедэрацыю. Праўда, склад яе быў неаднолькавы. Хоць у яе ўвайшлі сапраўдныя патрыёты, што выступалі за незалежнасць Польшчы, аднак у ёй задавалі тон кансерватыўныя элементы, для якіх найперш важна было захаваць “залатыя вольнасці” шляхты і асабліва вяршэнства каталіцкай царквы, і тым самым захаваць нацыянальна-рэлігійны прыгнёт над іншавернымі. Тое, што Барская канфедэрацыя выступала за захаванне шляхецкіх прывілеяў, можа тлумачыць, чаму яе было шмат прыхільнікаў і на Беларусі, асабліва ў Берсцейскім і Мсціслаускім паветах. Вось чаму дзеянні барскіх канфедэратаў перакінуліся і на Беларусь. Супраць іх былі кінуты расійскія войскі. Менавіта ў кастрычніку 1768 г. яны разбілі канфедэратаў пад Дзярэчынам і захапілі Нясвіж і Слуцк. Аднак у наступным годзе берасцейскі атрад канфедэратаў на чале з самім кіраўніком усёй канфедэрацыі Юзафам Пуласкім разбіў рускія войскі пад Берастовіцай, Слонімам і Мышшу. Дзеянні Барскай канфедэрацыі на беларусі яшчэ больш пашырыліся ў наступныя два гады, асабліва калі на яе тэрыторыю ўступіў атрад Ш. Касакоўскага, які складаўся ў асноўным з дробнай шляхты і дзейнасць якога прасціралася ад Мядзеля да Менска. Пад уздзеяннем гэтага зноў канфедэратыўны рух перайшоў на Полаччыну, Ашмяншчыну, Браслаўшчыну і Мсціслаўшчыну.
Паколькі канфедэратыўны рух непасрэдна пагражаў Расіі, то яе ўрад прыняў усе меры, каб яго задушыць, для чаго і былі кінуты новыя войскі, што і дало першыя вынікі. Пад Новагародкам быў разбіты атрад Касакоўскага. Асабліва вызначыўся ў задушэнні Барскай канфедэрацыі славуты А. Сувораў, які ў гэты час са сваім войскам знаходзіўся ў Польшчы. Менавіта ім быў разбіты трохтысячны атрад вялікага гетмана ВКЛ М. Агінскага пад Сталовічамі ў верасні 1771 г.
Расправа з Барскай канфедэрацыяй як у ВКЛ, так і ў Польшчы канчаткова наблізіла Рэч Паспалітую да яе падзелу. Праўда, ініцыятыва гэта ішла не ад Расіі, бо яе цалкам задавальняла існаванне гэтай слабой і таму бяспечнай для яе дзяржавы, якая да таго ж знаходзілася пад непасрэдным яе ўплывам. Ініцыятыва падзелу зыходзіла ад Пруссіі, якая не магла, далей мірыцца з тым, што Польшча адгароджвала яе ад Усходняй Прусіі. Менавіта ад прускага караля Фрыдрыха ІІ паступіла прапанова да Расіі, без удзелу якой не мог адбыцца падзел Рэчы Паспалітай. На гэта Кацярына ІІ і дала згоду. У перамовы аб падзеле некалькі пазней далучылася і Аўстрыя. І вось 5 жніўня 1772 г. у Пецярбургу паміж гэтымі трыма дзяржавамі і была падпісана дамова аб падзеле Рэчы Паспалітай. У выніку гэтага Прусія атрымала заходнюю частку Польшчы, Аўстрыя – паўднёвую яе частку і Гальцыю са Львовам, да Расіі адышлі Інфляндскае ваяводства, усход Полацкага ваяводства (па правым беразе Зах. Дзвіны), Віцебскае ваяводства (за выключэннем яго крайняй заходняй часткі), усё Мсціслаўскае ваяводства, а таксама ўсходняя частка Менскага ваяводства (з Гомелем, Рагачовам, Прапойскам і Чавусамі).
Лес гэтых адрэзаных ад Рэчы Паспалітай частак склаўся па-рознаму. Відаць, удалым быў для Галіцыі. Менавіта знаходзячыся ў складзе Аўстрыйскай імперыі, гэта частка Украіны мела пэўныя умовы для свайго нацыянальнага развіцця.
Прусія са сваей моцна цэнтралізаванай уладай далека не была падобнай на Аўстрыю, у якой дапускаўся пэўны федэралізм. З забраных Расіяй усходніх беларускіх тэрыторый былі утвораны Пскоўская губерня і Магілеўская.
Адразу на землях Беларусі афіцыйнай мовай замест польскай была ўведзена расійская. Пачалі ўводзіца характэрныя для Расіі ўстановы: губернскія і правіцыйныя суды, устанаўлівацца падаткі, якія павінны былі плаціць сяляне, а таксама купцы і яўрэі. Але асаблівая увага была ўдзелена царкоўным справам. Былі ўтвораны Пскоўская і Магілеўская праваслаўныя епархіі. Рэарганізацыі падверглася і ўніяцкая царква. Уніяты не толькі заахвочваліся да пераходу ў праваслаўе, але і гвалтоўна заганяліся ў яго.
Патрыятычныя колы Рэчы Паспалітай перш за ўсе бачылі неабходнасць умацавання дзяржаўнай улады. І вось на чатырохгадовым сойме (1788-1792) у гэтым кірунку былі прыняты некаторыя рэформы. У прыватнасці, былі ўнесены некаторыя змены ў адміністрацыйны падзел дзяржавы, у выніку чаго колькасць паветаў у Беларусі ўзрасла да дваццаці. Але найважнейшым вынікам яго дзейнасці было прыняцце ім 3 мая 1791 г. Канстытуцыі, якая для таго часу ўтрымлівала ў сабе важныя прагрэсіўныя моманты. Дзеля ўмацавання дзяржавы ў ей адмянялася выбарнасць караля. Таксама адмянялася ліберум вета і забаранялася канфедэрацыя. Выканаўчая ўлада ў дзяржаве належала каралю і радзе, якая складалася з прымаса і пяці міністраў. Захоўваліся ранейшыя прывілеі шляхты, але адначасова адзначалася неабходнасць яе збліжэння з ніжэйшымі класамі, у прыватнасці з мяшчанствам, дзеля чаго ей дазвалялася займацца гандлем. Разам з гэтым і мяшчанам дазвалялася набываць зямлю і займаць дзяржаўныя і вайсковыя пасады.
Але, маючы ў сабе прагрэсіўныя моманты, Канстытуцыя 3 мая ў той час абмяжоўвала правы падсобных пластоў грамадства. Так, хоць і ўлічваліся змякчэнні ў прыгонным праве, аднак па-ранейшаму яно захоўвалася, гэта значыць галоўнае, на чым трымалася эксплуатацыя сялян – гэта большай у той час часткі народа.
Але найбольшую пагрозу Канстытуцыя 3 мая несла далейшаму існаванню ВКЛ, а разам з тым і існаванню беларусай, украінцаў і літоўцаў. Прагрэсіўныя моманты Канстытуцыі выклікалі супраціўленне з боку магнатаў. Добра разумеючы пагрозу, магнацкая верхавіна найперш і звярнулася да Кацярыны ІІ па дапамогу і атрымала яе. Быў складзены ў Пецярбургу акт канфедэрацыі. Які ўпершыню абвешчаны ў мястэчку Тарговічы 14 мая 1792 г. у гэтым дакуменце яўна прызнавалася, што канфедэрацыя накіравана супраць Канстытуцыі 3 мая ў імя захавання ранейшых парадкаў.
Была адменена Канстытуцыя 3 мая. Калі расійскімі войскамі была захоплена Вільня, адбыўся другі падзел Рэчы Паспалітай. Расіяй была захоплена цэнтральная частка Беларусі і Правабярэжная Україна. Прусія ж захапіла Торунь і Гданьск з іх акругамі. Як пасля першага, так і пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай расійскі ўрад ва ўноў захопленых землях Беларусі пачаў заводзіць свае адміністрацыйныя парадкі. Так адразу была ўтворана Менская губерня. Гэтак жа надаецца вялікая ўвага царкоўным справам.
Узнікненне падпольных груповак у Польшчы, якія ставілі сваей мэтай не толькі бараніць Рэч Паспалітую ад далейшага развалу, але і вярнуць пад яе ўладу раней страчаныя тэрыторыі, аднавіць Канстытуцыю 3 мая і рэформы, праведзеныя чатырохгадовым соймам, выспела рашэнне аб неабходнасці паўстання. Кіраўніком яго быў прызначаны Тадэвуш Касцюшка, які дзеля гэтага прыбыў у Кракаў з Саксоніі, дзе ен быў у эміграцыі. Ен адразу ў сваіх універсалах, разасланых па краіне, заклікаў да ўсенароднага паўстання, у якім бы прынялі чынны ўдзел усе саслоўі грамадства і ратавалі сваю бацькаўшчыну.
І паўстанне выбухнула спачатку ў Кракаве, а пасля ў Варшаве, дзе яно было асабліва паспяховым. Тут 6 кастрычніка 1794 г. паўстанцы амаль поўнасцю вынішчылі дзесяцітысячнае расійсае войска. З Варшавы паўстанне перакінулась на Літву і Беларусь, дзе яно атрымала таксама даволі шырокі размах. Але ў Літве і Беларусі паўстанне ўзначальваў паляк палкоўнік Якуб Ясінскі. У пачатку красавіка паўстанцы накіравалі свой удар супроць расійскага войска, якое знаходзілася ў Вільні.
23 красавіка ў вільні быў аб’яўлены акт паўстання, а таксама утвораны рэвалюцыйны ўрад – Найвышэйшая Літоўская рада. Я. Ясінскі ў ліку іншых рэвалюцыйных змен аб’яўляў і аб поўнай адмене прыгоннага права. Царскія ўлады са свайго боку, каб адцягнуць сялян ад паўстання, пачалі цешыць іх абяцанямі, што ім будуць перададзены землі, адабраныя ад паноў-паўстанцаў.
Я. Ясінскім не былі задаволены ў Варшаве, найперш яго паслядоўныя рэвалюцыйныя погляды і дзеянні. Адмена прыгоннага права пагражала магнатам. 4 чэрвеня 1794 г. Ясінскі быў адкліканы з Вільні. Была адначасова распушчана і Найвышэйшая Літоўская рада, і замест яе ўтворана Цэнтральная дэпутацыя ВКЛ.
Была спроба пашырыць паўстанне і на ўсходзе Беларусі. Міхаіл Клеафас Агінскі з гэтай мэтай са сваім паўстанцкім атрадам у сярэдзіне мая 1794 г. прайшоў праз Валожын і Івянец, але быў разбіты. Вялікі прастор Беларусі ахопліваў у другой палове жніўня трохтысячны паўстанцкі атрад С. Грабоўскага. Аднак у раене Любані ен быў разбіты.
Захапіўшы зноў тэрыторыю Беларусі і Літвы, расійскія войскі рушылі на тэрыторыю Польшчы, дзе былі сканцэнтраваны галоўныя сілы паўстанцаў. У разгроме іх адыграў галоўную ролю знакаміты А. Сувораў. У бітве пад в. Мацяевічы войска Касцюшкі было разбіта, сам ен быў узяты ў палон. У 1796 г. ен быў выпушчаны і далейшае жыцце пражыў у эміграцыі.
23 кастрычніка 1794 г. Варшава была захоплена, што азначала канчаткова разгром паўстання, а разам з гэтым і канец існавання Рэчы Паспалітай. Паўстанне і прадвырашыла трэці і канчатковы падзел Рэчы Паспалітай. Да Расіі пераходзілі Гарадзенскае, Віленскае і Ковенскае ваяводствы, да Прусіі – уся цэнтральная Польшча з Варшавай, да Аўстрыі – Кракаў з яго акругай. Галоўнай прычынай такога развалу былі магнацкая анархія і палітыка рэлігійнай нецярпімасці. Буйныя магнацкія роды, прагнучы большай улады і ўзбагачэння, уцягвалі ў сваю ўзаемную барацьбу вялікую колькасць насельніцтва, а таксама і суседнія дзяржавы, што непазбежна вяло да ўнутранага аслаблення і знешняга ўмяшання.
Так закончылася існаванне нашай беларускай дзяржавы, гісторыя якой доўжылася звыш паўтысячагоддзя.
Прычын падзелаў Рэчы Пасплітай было шмат. Найбольш значныя з іх: жаданне Прусіі атрымаць прамы сухапутны выхад да Усходняй Прусіі; імкненне ўрадаў Расіі, Аўстрыі і Прусіі не дапусціць распаўсюджання ідэй Французскай рэвалюцыі, якія знайшлі адлюстраванне ў Канстытуцыі 3 мая 1791 г.; нездавальненне ўрадаў гэтых краін памкненнямі кіруючых колаў Рэчы Паспалітай узмацніць дзяржаву; прэтэнзіі Расіі на “спадчыну маскоўскіх князеў” – Беларусь і Украіну; існаванне так званага “дэсідэнцкага пытання” – непасрэднай зачэпкі для ўмяшательства ва ўнутраныя справы Польшчы і ВКЛ.
Заключэнне
Аднак страшэнны нацыянальны і сацыяльны уціск не змог змярцвіць беларусаў як народ. Што ж, калі яны змаглі скласціся і вырасці на зямлі, дзе амаль бесперастанку лютавалі знішчальныя войны, то ўжо гэта характарызуе іх як выключна жыццяздольную нацыю. І таму яна змагла пераадолець найцяжэйшыя выпрабаванні на сваім шляху, захаваўшы сваю адметнасць як народа і адрадзіўшы сваю дзяржаўнасць.
У вынніку антыфеадальнай вайны былі зруйнаваны гарады і мястэчкі, спалены вескі, узмацнілась прыгонніцтва, акрамя загубленных жыццяў у час вайны, беларусы перажылі страшны голад, эпідэміі, хваробы. Таксама казацка-сялянская вайна – гэта пачатак разбуральнага ў Беларусі.
Вайна паміж Рэчу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай прывяла к памяншэню насельніцтва у два разы, масаваму вывазу беларусаў-рамеснікаў у Маскву, голад, эпідэміі, хваробы, спаленым вёскам, разбураным гарадам і мястэчкам, значнаму скарачэню колькасці ворыўных зямель.
3 мая 1791 г. – была прынята Канстытуцыя Рэчы Паспалітай, асновай якой было вывядзенне Рэчы Паспалітай з палітычнага крызісу і станаўленне яе на шлях буржуазнага развіцця. Гэта была першая дэмакратычная Канстытуцыя ва ўсей Еўропе, але час рэформаў даўно быў упушчаны Рэчу Паспалітай, замежныя магнаты ўжо дзялілі паміж сабой гэты край.
Выннікі паўстання пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі: паўстанне пацярпела паражэнне; Тадэвуш Касцюшка не змог падняць вышэй абмежаваную шляхецкую праграму і абаперціся на народ; галоўны дакумент паўстання “Паланецкі універс” не скасаваў прыгоніцкага права; асноўная маса насельніцтва – сяляне і мяшчане спакойна і абыякава аднеслісь да распаду Рэчы Паспалітай.
Аб’яднанне беларускіх зямель з Расіяй, якое ж да таго насіла прымусовы характар для насельнікаў ВКЛ, не толькі пазбавіла, але яшчэ больш абвастрыла ў аб’яднанай дзяржаве ўнутраныя супярэчнасці паміж рознымі грамадскімі пластамі. Тэрыторыя Рэчы Паспалітай па-ранейшаму заставалася арэнай даволі жорсткіх і працяглых войнаў, накіраваных як супроць яе самой, так і супроць суседніх дзяржаў. Таму непазбаўленая ад ранейшых унутраных і знешніх цяжкасцей Рэч Паспалітая праз два стагоддзі і аказалася расцягнутай па кавалках паміж сваімі сквапнымі на чужыя тэрыторыі суседнімі дзяржавамі.
Далучэнне да Расіі спачатку значна паўплывала на паскарэнне эканамічнага развіцця Беларусі. Былі акрэслены напрамкі гаспадарчай спецыялізацыі рэгіена як часткі гаспадарчага комплексу імперыі. Попыт на сельскагаспадарчую прадукцыю спрыяў павелічэнню пасяўных плошчаў, асабліва пад тэхнічныя культуры. Пашыраліся гандлевыя сувязі, развівалася мануфактурная прамысловасць. У выніку далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі тут пашырылася і замацавалася прыгоніцтва, паскорылася эканамічнае развіцце, і палітычнае і культурнае жыцце пераарыентавалася ва ўсходнім накірунку.
Такім чынам, Беларусь зрабіла значны крок наперад у сваім эканамічным развіцці. Завяршаецца аднаўленне рашаючай галіны эканомікі – сельскай гаспадаркі. Наглядаюцца далейшы рост рамяства і паступовае перарастане яго ў дробную таварную вытворчасць. Больш шырокае развіцце набывае працэс стварэння прамысловых прадпрыемстваў мануфактурнага тыпу, якія ў большай ступені звязаны з рынкам. Актывізуецца гандаль, умацоўваюцца і пашыраюцца гаспадарчыя сувязі Беларусі з іншымі краінамі.
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Сагановіч Г.М. Невядомая вайна 1654–1667. – Мінск: Навука і тэхніка, 1995.
2. Юхо Я.А. За вольнасць нашу і вашу: Тадэвуш Касцюшка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1989.
3. Ермаловіч М.І. Беларуская дзяржава. ВКЛ. – Мінск: Беллітфонд, 2003.
4. Шымуковіч С.Ф. Гісторыя Беларусі. – Мінск: Вышэйшая школа, 2007.