БЕЛАРУСК
I
ДЗЯРЖАЎНЫ УНИВЕРС
I
ТЭТ
кафедра гісторыі Беларусі
РЭФЕРАТ
на тэму:
«Заканадаўства Расiйскай iмперыi (канец XVIII–пачатак XX ст.)»
МИНСК, 2008
1. Агульная характарыстыка
У заканадаўстве, якое дзейнiчала на тэрыторыi Беларусi ў перыяд яе знаходжання ў складзе Расiйскай iмперыi, умоўна можна вызначыць наступныя перыяды: 1) канец XVIII – 30-я гг. XIX ст.; 2) 40-я гг. ХІХ – пачатак XX ст.; 3) 1905 – 1917 гг.; пры гэтым трэба мець на ўвазе асаблiвасцi заканадаўчых нормаў Часовага ўрада i адносiць сюды заканадаўчыя дакументы, якія ўзнiклі на працягу таго вельмi кароткага адрэзку часу (верасень – кастрычнiк 1917 г.), калi Расiя стала рэспублiкай, але яшчэ не з'яўлялася савецкай.
Для першага перыяду характэрна дзейнасць на тэрыторыi Беларусi не толькi нормаў права Расiйскай iмперыi, але i Статута 1588 г. Лавiраванне расiйскага ўрада ў першай трэцiXIX ст. памiж iнтарэсамi дзяржавы i мясцовай апалячанай арыстакратыi выявiлася i ў галiне заканадаўства. Менавiта ў гэты час адбываецца ўпарадкаванне мясцовых нарматыўных актаў. Перакладаецца i перавыдаецца Статут 1588 г. з дапаўняючымi яго сеймавымi пастановамi. «Высочайше утвержденное» палажэнне Камiтэта мiнiстраў (17.09.1828 г.) прадугледжвала «учинение перевода Литовского Статута на русский язык с белорусского издания 1588 г.» i «напечатание сего Статута на трех языках: белорусском, польском и русском». Побач з гэтым (у рамках работы над «Зводам законаў Расiйскай iмперыi») разгортваецца распрацоўка «Зводу мясцовых законаў Заходнiх губерняў». Ён з'явiўся апошняй, найбольш значнай сiстэматызацыяй мясцовага права, у якiм спалучалiся рысы мясцовага i агульнарасiйскага права. Праект «Зводу» не быў уведзены ў дзеянне. Задушэнне паўстання 1830 – 1831 гг. прадвызначыла змену палiтыкi расiйскiх улад «в присоединенных провинциях» i адмену мясцовых заканадаўчых нормаў 1832 – 1840 гг. Трэба мець на ўвазе, што адменены былi толькi тыя нормы, якiя да гэтага часу захавалi сваё дзеянне (у асноўным сямейнага i грамадзянскага права). Што ж датычыць значнай часткi нормаў дзяржаўнага права, крымiнальнага права, то яны фактычна дзейнiчалi з моманту ўключэння асобных частак тэрыторыi Беларусi ў склад Расiйскай iмперыi, хоць заканадаўчага акта, які б адмянiў адпаведныя нормы Статута 1588 г., выдадзена не было.
I першы, i другi перыяд аб'ядноўвае акалiчнасць, якая найбольш выразна выявiлася ў расiйскiм заканадаўстве ў XVIII – XIX ст., – права выдання новых законаў належала толькi цару. Што датычылася Сената, Сiнода, калегiй (а пасля мiнiстэрстваў, Кабiнета мiнiстраў) i iншых урадавых устаноў, то яны мелi толькi права звяртацца да яго з дакладамi цi прапановамi. Вызначальным было права цара i ў галiне заканадаўчай iнiцыятывы. Любое «волевыяўленне» цара мела цi магло набыць сiлу закону. У ранг закону ўзводзiлiся ўсе дакументы, якiя былi пазначаны адабрэннем цара («Быть по сему», «Принять к сведению» i г. д.). Адсюль вынiкае i велiзарная колькасць вiдаў заканадаўчых актаў, i тая (характэрная найперш для феадалiзму) акалiчнасць, што адрознiць заканадаўчы акт ад адмiнiстрацыйнага распараджэння вельмi складана (цi ўвогуле немагчыма). Таму гiсторыкi паклалi ў аснову пераважна такi прынцып: законамi лiчыцца толькi тое «волевыяўленне» манарха, якое змешчана ў «Полном собрании законов Российской империи» (ПСЗ).
Як эвалюцыю сiстэмы заканадаўства пад уздзеяннем першай расiйскай рэвалюцыi трэба разглядаць акрэслены трэцi перыяд. Манiфест 17 кастрычнiка толькi дэклараваў пачатак канстытуцыйнага ладу i не гарантаваў яго рэальнага ўсталявання (урэшце, дэпутаты Дзяржаўнай думы прысягалi «самадзержцу»). Але пачалася эвалюцыя ад абсалютызму да канстытуцыйнай манархii; прызнаючы само iснаванне Дзяржаўнай думы, замацоўваючы за ёй пэўныя правы, Асноўныя законы 1906 г. усё ж непазбежна прызнаюць i пэўнае абмежаванне правоў манарха. Такая супярэчнасць знайшла сваё ўвасабленне ў заканадаўстве гэтага перыяду. Права Дзяржаўнай думы на заканатворчасць кампенсавалася тым, што за царом захоўвалася больш поўнае i больш значнае па змесце права закана-даўчай iнiцыятывы. Артыкул 8 Зводу Асноўных законаў зазначаў: «Гасудару iмператару належыць пачын па ўсiх прадметах заканадаўства. Толькi па яго пачыну Асноўныя дзяржаўныя законы могуць належаць перагляду ў Дзяржаўным Савеце i Дзяржаўнай Думе». Да таго ж створаны ў лютым 1905 г. Савет Мiнiстраў лiтаральна «закiдваў» Думу дробязнымi закона-праектамi. Мелi месца выпадкi, калi ў выглядзе закону прымалiся адмi-нiстрацыйныя распараджэннi. Напрыклад, III Думай былi прыняты законы «Аб отпуску з дзяржаўнага казначэйства дадатковых сродкаў на асвятленне дома ваеннага мiнiстэрства», «Аб парадку ацяплення i асвятлення месца заключэння i водпуску на гэтыя патрэбы неабходных матэрыялаў» i г. д.
Нязначныя змены былi ўнесены з 1906 г. i ў працэдуру канчатковага зацвярджэння заканадаўчых актаў. Права канчатковага зацвярджэння захавалася за царом, але патрабавалася папярэдняе адабрэнне законаў Дзяржаўнай думай i Дзяржаўным саветам. Гэтае вельмi абмежаванае права абвяшчаў артыкул 86 Зводу Асноўных дзяржаўных законаў, за якім ішоў артыкул 87, што дапускаў прыняцце законаў непасрэдна царом у «надзвычайных абставiнах» i ў перыяд прыпынення пасяджэнняў Дзяржаўнай думы.
Пачынаючы з сакавiка 1917 г. законы выдавалiся Часовым урадам. Звычайна яны падпiсвалiся мiнiстрам-старшынёй. Так, Пастанова ад 1 верасня аб абвяшчэннi Расii рэспублiкай была падпiсана А. Керанскiм.
2
. Тыпы i вiды заканадаўчых дакументаў канца XVIII – пачатку XX ст.
Класiфiкацыя матэрыялаў заканадаўства гэтага часу, як i папярэд-няга, вельмi складаная. Яны выдавалiся як манiфесты, указы, пастановы, палажэннi, iнструкцыi, уставы, законы i г. д. Пры гэтым назва не заўсёды адпавядала зместу дакумента i яго прызначэнню. Часам па аднолькавых з'явах i адносiнах прымалiся рознатыповыя заканадаўчыя дакументы.
Адной з самых распаўсюджаных формаў заканадаўства канца XVIII – пачатку XX ст. былi манiфесты
. Яны выдавалiся ў сувязi з важнейшымi падзеямi ў палiтычным жыццi краiны: абвяшчэннем стану вайны цi мiру, узыходжаннем на трон новага манарха (напрыклад, манiфест Аляксандра III ад 29 красавiка 1881 г.); абвяшчэннем важнейшых сацыяльна-эканамiчных цi палiтычных пераўтварэнняў (Манiфест 19 лютага 1861 г., Манiфест 17 кастрычнiка 1905 г.). Манiфесты друкавалiся масавым для таго часу тыражом, iх публiкавалi ў газетах, абвяшчалi насельнiцтву пасля ўрачыстых богаслужэнняў у саборах i цэрквах. Прызначаныя такiм чынам для шырокай аўдыторыi, манiфесты характарызуюцца публiцыстычнасцю, iмкненнем выявiць салiдар-насць манарха з народам i г. д. Напрыклад, Манiфест 17 кастрычнiка 1905 г. («Аб удасканаленнi дзяржаўнага парадку») пачынаўся так: «Смуты i хваляваннi ў сталiцах i ў многiх мясцовасцях iмперыi нашай вялiкiм i цяжкiм жалем перапаўняюць сэрца наша. Шчасце расiйскага гасудара непарыўна звязана са шчасцем народным i смутак народны – яго смутак». Манiфесты пераважна дэкларавалi пэўную iдэю, абвяшчалi пэўную падзею i таму часам спалучалiся з iншымi дакументамi заканадаўчага характару, якiя змяшчалi канкрэтныя прававыя нормы (Манiфест 19 лютага 1861 г. i «Палажэннi...», Манiфест 17 кастрычнiка 1905 г. i Асноўныя дзяржаўныя законы 1906 г. i г. д.). Для большага эмацыянальнага ўздзеяння на народныя нiзы напiсанне асобных манiфестаў даручалася духоўным асобам. Так, Манiфест 19 лютага напiсаны мiтрапалiтам Фiларэтам (Драздовым).
Другую, яшчэ больш шматлiкую групу заканадаўчых актаў складалi ўказы
. У канцы XVIII – XIX ст. указы падзялялiся на тры катэгорыi: а) iмянныя; б) абвешчаныя з Сената; в) сенацкiя. Iмянныя ўказы з'яўлялiся распараджэннямi, загадамi iмператара, якiя накiроўвалiся Сенату для выканання. Указ, абвешчаны з Сената, быў таксама распараджэннем iмператара, на аснове якога Сенат складаў тэкст указа, прызначанага для абнародавання. Сенацкi ўказ – гэта пастанова па агульным цi канкрэтным пытаннi, аформленым у форме ўказа ад iмя Сената. Пасля 1906 г. указы ад iмя цара сталi асноўнай формай так званага пазадумскага заканадаўства.
У канцы XVIII – XIX ст. вялiкая група ўказаў была звязана з распаўсюджваннем агульнага заканадаўства на далучаныя да Расiйскай iмперыi тэрыторыi. Асобныя з іх прадвызначалi змены ў тых цi iншых накiрунках палiтыкi расiйскiх улад. Адным з такiх стаў указ аб увядзеннi iнвентароў для сялян Украiны i Беларусi ў 1847 г. З 1906 г. указ з'яўляўся той формай заканадаўчага акта, якая вызначала тэрмiны выбараў i парадак работы Дзяржаўнай думы.
Палажэннi
ўяўлялi сабой комплекс узаемазвязаных заканадаўчых дакументаў. Так, новае сацыяльна-эканамiчнае становiшча сялянства па рэформе 1861 г. было вызначана ў 17 дакументах, кожны з якiх прысвячаўся якой-небудзь групе сялянства цi мясцовасцi: «Палажэнне аб выкупе сялянамi, якiя выйшлi з прыгоннай залежнасцi», «Мясцовыя палажэннi аб пазямельным упарадкаваннi сялян, паселеных на памешчыцкiх землях у губернях велiкарускiх, расiйскiх i беларускiх» i iнш. Прыкладам гэтай разнавiднасцi заканадаўчых дакументаў могуць быць таксама «Палажэннi аб губернскiх i павятовых земскiх установах» (1864 г., на тэрыторыю Беларусi не распаўсюджваліся), «Палажэнне аб выбарах у Дзяржаўную думу (1906 г.)». Назву «Палажэнне» меў i заканадаўчы дакумент, якi вызначаў парадак выбараў ва Устаноўчы сход (1917 г.).
Закон
, як асобная разнавiднасць заканадаўчых актаў, сустракаўся параўнальна рэдка. Пэўнае значэнне гэтай катэгорыi было нададзена толькi з пачаткам дзейнасцi Дзяржаўнай думы. Звод Асноўных дзяржаўных законаў вызначаў працэдуру зацвярджэння новых законаў i спрабаваў даць тлумачэнне размежавання iх з указамi i загадамi цара. Указы маглi прымаць толькi ў перапынках памiж пасяджэннямі Дзяржаўнай думы, а загады маглi выдавацца царом толькi ў адпаведнасцi з законамi. Пры гэтым дасл
Важнымi разнавiднасцямi заканадаўчых дакументаў з'яўлялiся iнструкцыi, настаўленнi i наказы. Сярод заканадаўчых дакументаў XVIII – першай паловы XIX ст. можна назваць даравальныя граматы («Даравальная грамата дваранству», «Даравальная грамата гарадам»). У канцы XIX – пачатку XX ст. распаўсюджваюцца такiя дакументы заканадаўчага характару, як «Высочайше одобренные мнения Государственного Совета», «Высочайшее повеление».
Своеасаблiвай формай дакументаў заканадаўства XIX ст. з'яўлялiся ўставы (аб цэнзуры, ваенныя, судовыя i iнш.). У шэрагу выпадкаў устаў мог выступаць як кадыфiкацыйны акт, якi аб'ядноўваў цэлую групу законапалажэнняў (напрыклад, Устаў аб прамысловасцi). Устаў быў i формай прыватных заканадаўчых актаў (так, устаў кожнага акцыянернага таварыства зацвярджаўся царом i выступаў як спецыяльнае законапалажэнне).
Разгледжаныя вышэй формы не ахоплiваюць усiх шматлiкiх разнавiднасцей заканадаўчых дакументаў, паколькi да iх адносiлiся i рэгламенты, i рэскрыпты, «высочайше одобренные» Асобыя журналы Савета мiнiстраў, часовыя правiлы i г. д.
3. Публiкацыi дакументаў заканадаўства Расiйскай iмперыi
Завяршаючая стадыя фармiравання заканадаўчага дакумента – яго апублiкаванне. Для таго каб закон выконваўся, ён павiнен быць абнародаваны. Аднак не ўсе дакументы канца XVIII – пачатку XX ст. падлягалі публiкацыi, асобныя з iх даводзiлiся да ведама толькi вузкага кола асоб. Пераважна гэта – законапалажэннi, звязаныя з барацьбой супраць рэвалюцыйнага руху (закон ад 19 мая 1871 г. i iнш.). Таму, вялiкае значэнне маюць «Особые журналы» пасяджэнняў Камiтэта мiнiстраў (i пратаколы пасяджэнняў, на аснове якiх яны складалiся). Многiя з зазначаных у «журналах» рашэнняў не падлягалі апублiкаванню. Як прыклад можна прывесцi Часовыя правiлы аб яўрэях 1882 г., згодна з якiмi яўрэям «рысы аселасцi» забаранялася сялiцца па-за межамi гарадоў i мястэчак, арандаваць, прымаць у заклад нерухомую маёмасць, набываць зямлю, а таксама гандляваць вiном у нядзелю i святочныя днi.
У апублiкаваннi заканадаўчых дакументаў важная функцыя належала Сенату. Сенат абнародаваў законы, i толькi пасля гэтага яны ўступалi ў сiлу. З 1808 г. абнародаванне новых заканадаўчых дакументаў адбывалася ў «Сенацкiх ведамасцях». Менавiта пры Сенаце з 1863 г. ажыццяўляецца перыядычнае выданне законаў («Собрание узаконений...»).
Увогуле, вядомы наступныя асноўныя публiкацыi законаў Расiйскай iмперыi:
1) «Полное собрание законов Российской империи» (ПСЗ),
2) «Свод законов Российской империи» (СЗ) i
3) «Собрание узаконений и распоряжений правительства, издаваемых при Правительствующем Сенате» (СУ и РП) (у далейшым будзем ужываць беларускiя назвы гэтых публiкацый, акрамя скарачэнняў).
1. «Поўны збор законаў…»
(ПСЗ) складаецца з трох выданняў. Першае было падрыхтавана М. М. Сперанскiм i ўключала законы з 1649 г. па 3 снежня 1825 г. Яно рыхтавалася як аснова для складання Зводу дзеючых законаў i ў яго iмкнулiся ўключыць усе акты за азначаны перыяд, прызнаныя законамi, у т. л. ужо адмененыя да гэтага часу (1830 г.). Гэтае выданне i сёння застаецца найбольш поўнай публiкацыяй заканадаўчых дакументаў з 1649 г. па 1825 г. Аднак у выданнi шэраг дакументаў заканадаўства не быў змешчаны. Адны з iх не былi вядомы М. М. Сперанскаму, другiя ён лiчыў не вартымi ўвагi, трэцiя адкiдваў з-за палiтычных меркаванняў. Аналагiчныя недахопы характэрны для iмяннога i прадметнага паказальнiкаў, якiя суправаджаюць гэтае выданне. Першае выданне «Поўнага збору законаў…» склала 40 тамоў, а разам з паказальнiкамi i дадатковымi тамамi – 45 (41 – храналагiчны паказальнiк, 42 – алфавiтна-прадметны паказальнiк, 43–44 – штаты ваенных, ваенна-марскiх i грамадзянскiх чыноў, 45 – кнiга тарыфаў). Акрамя таго, выданне мела некалькi тамоў «дадаткаў» – кнiга чарцяжоў i малюнкаў, гербы гарадоў i г. д.
Другое выданне ўключала законы з 12 снежня 1825 г. па 28 лютага 1881 г., а трэцяе – з сакавiка 1881 г. па 31 снежня 1914 г. (апошнi том выйшаў у 1917 г.). У адрозненне ад першага, яны выдавалiся як храналагiчныя зводы бягучага заканадаўства. Другое выданне ажыццяўлялася штогод з 1830 да 1884 г., а трэцяе – з 1885 па 1917 г. (пры гэтым апошняе выданне ПСЗ як незавершанае не мела агульных паказальнiкаў, але да ўсiх тамоў прыкладзены пагадавыя алфавiтна-прадметныя паказальнiкi). Для ўсiх выданняў характэрна тое, што шэраг дакументаў тут апублiкаваны з памылкамi, з загалоўкамi, якiя не адпавядаюць iх зместу, асобныя дакументы, як ужо адзначалася, увогуле засталiся па-за межамi публiкацыi.
Разам з тым у ПСЗ ёсць указаннi на паходжанне дакументаў, якiя могуць быць выкарыстаны для пошуку iх крынiц («мнение» Дзяржаўнага савета), Журналы Кабiнета мiнiстраў i г. д.
2. «Звод законаў…»
(СЗ) уключаў толькi дзеючыя законапалажэннi. У адрозненне ад ПСЗ, дзе дакументы выдавалiся ў храналагiчнай паслядоўнасцi, у «Зводзе законаў…» (прызначаным для практычных патрэб) быў прыняты тэматычны прынцып (адпаведна з якiм i адбываўся яго падзел на тамы, а апошнiх – на часткi). «Звод законаў…» выдаваўся тры разы: у 1832, 1842 i 1857 гг. У наступныя гады перавыдавалiся толькi асобныя тамы i часткi тамоў; у прамежку памiж iмi – працяг тамоў i частак (чарговыя i зводныя). Чарговыя ўключалi законы, якія выйшлі з часу выдання папярэдняга працягу, а зводныя – усе законы з часу апошняга выдання зводу цi пэўнага яго тома. Пасля выдання зводнага працягу цi перавыдання адпаведнага тома (часткi) чарговы працяг сваё значэнне губляў, паколькi змест яго гэтым выданнем паглынаўся. Трэба заўважыць, што з 1892 г. СЗ – адзiная друкаваная крынiца, якая змяшчае звесткi аб усiх (акрамя Сiнода) вышэйшых цэнтральных установах.
3. «Збор узаканенняў i распараджэнняў урада…»
(СУ и РП) уключае заканадаўчыя дакументы i тыя распараджэннi цэнтральных устаноў, якiя мелi агульнае значэнне за перыяд з 1863 г. да звяржэння самадзяржаўя (ён выходзiў i пры Часовым урадзе). Дакументы размешчаны ў храналагiчнай паслядоўнасцi i забяспечаны тымi ж дапаможнымi элементамi, што i ПСЗ (храналагiчны i алфавiтна-прадметны паказальнiкi). Усе зацверджаныя заканадаўчыя даку-менты, якiя прызначалiся для публiкацыi, змяшчалiся на старонках «Збора ўзаканенняў…». Да таго ж, паколькi ПСЗ змяшчае законы па 1914 г., менавiта перыядычнае выданне змяшчае звесткi аб пераўтварэннях у сiстэме вышэйшага цэнтральнага ўпраўлення, а апошнiя былi вельмi iстотныя. У храналогii гэтага выдання была асаблiвасць: законы публiкавалiся не ў парадку iх зацвярджэння царом, а па меры паступлення у Сенат. «Збор узаканенняў…» – выданне перыядычнае, выходзiла невялiкiмi зборнiкамi. Тэрмiны выдання не былi дакладна пазначаны. Першапачаткова выданне выходзiла два разы ў тыдзень, а пасля – часцей. З 1902 г. «Збор узаканенняў…» пачаў выдавацца па двух аддзелах. У другiм змяшчалiся заканадаўчыя дакументы прыватнага характару. Пераважную частку складалi ўставы акцыянерных кампанiй, якiя (што ўжо адзначалася) зацвярджалiся царом. Дарэчы, уставы, зацверджаныя да 1826 г., друкавалiся ў «Сенатских ведомостях», 1826 – 1836 гг. увайшлi ў адпаведныя iх храналогii першыя 11 тамоў другога выдання ПСЗ.
Такiм чынам, апублiкавана велiзарная колькасць заканадаўчых дакументаў, арыентавацца ў якой вельмi складана. Толькi «Поўны збор законаў…» склада-ецца са 133 тамоў. Асаблiвыя цяжкасцi сустракае даследчык, якi займаецца пытаннямi гiсторыi Беларусi. У пэўнай ступенi спрасцiць гэтую праблему дапамагае неафiцыйнае выданне «Хронологический указатель указов и прави-тельственных распоряжений по губерниям Западной России, Белоруссии и Малороссии за 240 лет, с 1652 по 1892» (склад. С. Ф. Рубiнштэйн, Вiльна, 1894). Яно змяшчае ў храналагiчным парадку дакументы, якiя датычацца заходняй часткi Расiйскай iмперыi з указаннем размяшчэння iх у ПСЗ. Трэба мець на ўвазе, што ў выданнi адсутнiчаюць дакументы дыпламатычнага характару, узаканеннi па ваенным ведамстве, законы аб яўрэях (выдадзеныя ўжо Бершадскiм) i г. д. У паказальнiках пераважна прыведзены толькi загалоўкi i кароткiя каментарыi да дакументаў. Толькi важнейшыя з законаў (на погляд складальнiка) прыведзены поўнасцю цi часткова. Таму выкарыстанне адзна-чанага выдання не вызваляе даследчыка ад пошуку цi ўдакладнення дакумента ў ПСЗ (а пры магчымасцi i неабходнасцi – у рукапiсе i дапаможных матэрыялах да яго).
З выданняў навейшага часу трэба назваць публiкацыю «Российское законодательство X – XX вв.», якое таксама змяшчае толькi важнейшыя (на погляд складальнiкаў) дакументы. Апошнi, дзевяты, том уключае заканадаўства Расii эпохi буржуазна-дэмакратычных рэвалюцый (1905 – 1917 гг.).
ЛIТАРАТУРА
· Лажечников И.И. Походные записки русского офицера. М., 1820 (перавыдадзена ў 1836 г.).
· Гл.: Жданов М.П. Путевые записки по России в двадцати двух губернях. Спб., 1843; Щукин Н.С. Заметки о Белоруссии // Журнал министерства внутренних дел. 1846. № 4; Шишкина О.П. Заметки к воспоминаниям русской путешественницы по России в 1845 году. Спб., 1848; Захаров И.Д. Путевые записки русского художника... Спб., 1854; Мацкевич Д. Путевые заметки. Киев, 1856 i iнш. Падрабязней гл.: Дорошкевич В. Как открывали Белоруссию // Неман. 20066. № 10.
· Падрабязней гл.: Швед В. З дзекабрыстамi праз Беларусь // Беларусь. 2005. № 2.
· Напрыклад, успаміны А.Я.Розена былі выдадзены толькi ў 1907 г. Гл.: Розен А. Е. Записки декабриста. Спб., 1907, а таксама фундаментальнае выданне: Восстание декабристов (Материалы и документы). Т.1 – 12. М.; Л., 1925 – 1969.
· Гл.: Жиркевич И.С. Записки генерала Ивана Степановича Жиркевича // Русская старина. 1890. Т.67. Август. С. 234 – 235; Чебодько А. Из воспоминаний об унии в Белоруссии в начале XIX века // Русский архив. 1903. Ч.3. № 12. С. 537 – 544;