Асноўны ўдар па дзяржаўнай самастойнасьці Вялiкага Княства Літоўскага быў зроблены Люблінскай вуніей у 1569 г. Прадстаўнікі беларусаў, украінцаў і ліцьвіноў, на самым пачатку Люблінскага сойму, зажадалі зацьверджаньня каралём апошня апрацаванага і папраўленага Літоўскага Статуту, запэўняючага непадзельнасьць і самастойнасьць Вялiкага Княства Літоўскага. Аднак палякі на гэта не згадзіліся. Тады прадстаўнікі Беларусі пачалі раз'яжджацца з сойму, хочучы такім чынам прыпыніць ход вуніі. Палякі скарысталі з іх ад'езду і пачалі рабіць націск на прадстаўнікоў паасобных земляў. Такім чынам Палесьсе было змушана згадзіцца асобна на вунію, пасьля – Валынь, Падольле, Брацлаўскае і Кіеўскае ваяводзтвы. Усе гэтыя абшары былі адабраны ад Вялiкага Княства Літоўскага і далучаны непасрэдна да Польшчы. Беларусь і Жамойць найбольш цьвёрда супроцьставіліся вуніі. Але, пад уплывам трываючай цяжкой вайны з Масквой і яны былі змушаны пагадзіцца на вунію з Польшчай. На аснове гэтай вуніі:
1) Вялiкае Княства Літоўскае і Польшча на вечныя часы зьліваліся ў вадно дзяржаўнае цела з адным каралём, выбіраным на супольным сойме;
2) быў устаноўлены адзін супольны сэнат і сойм пад старшынствам караля, скліканыя ў Польшчы;
3) быў скасаваны асобны сойм Вялiкага Княства Літоўскага;
4) былі захаваныя асобныя назовы дзяржаваў: Карона Польская і Вялікае Княства Літоўскае;
5) Вялiкае Княства Літоўскае захавала асобную адміністрацыю, асобны скарб і асобнае войска;
6) жыхары ВКЛ на роўні з палякамі мелі карыстацца ўсімі сваімі правамі грамадзянскімі і рэлігійнымі;
7) у ВКЛ усе акты і законы і усё справаводзтва ў судох – будуць на беларускай мове;
8) грамадзяне абоіх дзяржаваў могуць вольна сяліцца ў тэй краіне, гдзе захочуць.
Фактычна вунія шырака адчыніла дзьверы для польскай экспансыі на Беларусь. Распачалася польская колёнізацыя Беларусі і акаталічваньне, што было тады адназначна з апалячваньнем. Ад Люблінскай вуніі ідзе сталае гострае змаганьне ў ВКЛ паміж беларусамі, украінцамі і жмудзінамі з аднаго боку, і палякамі – з другога. У працэсе гэтага нацыянальнага змаганьня палякі заціснулі беларускую нацыянальнасьць, забараліні ў дзяржаўным ўжытку беларускую мову і амаль зьнішчылі праваслаўе. У разгарнуўшайся барацьбе з боку беларусоў і ўкраінцаў бралі ўдзел вышэйшыя грамадзкія станы, царкоўныя брацтвы і казакі. 3 бегам часу вышэйшыя грамадзкія станы Беларусі былі акаталічаныя і спалянізаваныя, брацтвы здушаны тэррорам, збройныя казацкія змаганьні патоплены ў крыві паўставаўшых беларусоў і ўкраінцаў. Перахавальнікамі праваслаўя і беларускай нацыянальнасьці засталіся сяляне і мяшчане з часткай нізавога духавенства.
Ужо ў 1576 г. да караля Сьцяпана Баторыя паступалі лісты ад беларускай і ўкраінскай шляхты з зажаленьнямі, што з каралеўскай канцэлярыі высылаюцца граматы на польскай мове, а не на беларускай, наўсуперак Люблінскай вуніі, і прасілі на будучыню высылаць граматы на рускай (беларускай) мове.
Асабліва моцную каталіцкую і полёнізацыйную акцыю на Беларусі праводзілі іезуіты, якіх запрасіў на Беларусь віленскі біскуп Валер'ян Пратасэвіч у 1569 г. для барацьбы з пратэстантамі і праваслаўнымі. Іезуіты сталі дараднікамі каралёў, дыплёматамі, выхаваў-цамі, пэдагогамі і прапаведнікамі. Іезуіты былі сярод выдатных польскіх палітыкаў, як Пётра Скарга, і яны былі пружынай нячуванага ўціску і прасьледу праваслаўя і беларускасьці. Пад іх уплывам кароль Сьцяпан Баторы, здабыўшы Полацк у 1579 г. падчас вайны з маскоўцамі, усе 8 праваслаўных цэркваў гораду, усе 7 манастыроў з усімі прыналежнымі маемасьцямі, адабраў ад праваслаўных і аддаў іезуітам. Усё жыхарства Полацку было тады праваслаўным і для яго кароль пакінуў толькі адну кафэдральную Сафійскую царкву. Варшаўскі сойм з І585 г. зацьвердзіў за іезуітамі ўсе гэтыя цэрквы, манастыры і маемасьці. Гэта толькі адзін з прыкладаў жорсткага рэлігійнага прасьледу праваслаўных беларусаў праз польскае ваюючае каталіцтва.
З мэтай каталічаньня і полёнізацыі вышэйшых пластоў беларускага жыхарства іезуіты арганізавалі ў 1570 г. у Вільні калегію, узвышаную да ўзроўню акадэміі ў 1578 г. У 1586 г. яны заснавалі ў Вільні яшчэ дзьве сэмінарыі. Асьветную, місыянерскую і харытатыўную дзейнасьць іезуіты разгарнулі і па іншых гарадох Беларусі. Такім шляхам яны навярнулі на каталіцтва многіх праваслаўных і пратэстантаў.
Беларусы баранілі праваслаўе і сваю нацыянальнасьць шляхам арганізацыі брацтваў, якія клапаціліся аб сваіх цэрквах, пшіталях, ладзілі гадавыя сходы і мелі свае касы. Некаторыя брацтвы былі збліжаны па свайму характару да прафэсыйных арганізацыяў. 3 брацтваў ведамыя: у Вільні – брацтва панскае, купецкае і кушнерскае; у Мсьціслаўлі – мяшчанскае; на Росах у Вільні ў 1582 г. арганізавалася пры царкве Прачыстай Багародзіцы брацтва шапачнікаў, сярмяжнікаў і нагавічнікаў; у 1589 г. у Магілеве паўстала кушнерскае брацтва; у Вільні арганізавалася «брацтва царкоўнае траецкае». Гэта апошняе брацтва займалася дапамогай цэрквам, шпіталям, бедным і няшчасным; але за сваю галоўную справу яно ўважала: ўтрыманьне школы і друкарні, узгадаваньне моладзі ў духу праваслаўя і выдаваньне кнігаў патрэбных царкве. Траецкае брацтва знаходзілася ў сувязі з падобным украінскім брацтвам у Львове.
Распачалася рэлігійная палеміка паміж іезуітамі – з аднаго боку, а праваслаўнымі і пратэстантамі – з другога боку. Каталікі выкуплялі кнігі сваіх супраціўнікаў, а каталіцкі біскуп, Юры Радзівіл, загадаў забраць усе некаталіцкія кнігі ў Вільні і яны былі публічна спалены перад іезуіцкім касьцёлам сьв. Яна ў Вільні ў 1581 г.
У 1582 г. папа Грыгор ІІІ увёў новы каляндар, а кароль Сьцяпан Баторы зараз-жа выдаў загад, якім новы каляндар павінен быў быць прыняты ў Полыпчы і ВКЛ усімі веравызнаньнямі. Зараз пасьля гэтага каталіцкае духавенства ў праваслаўныя сьвяты па старому каляндару па ўсей Беларусі распачало пагромы праваслаўных; у суправаджаньні ўзброеных людзей яно ўрывалася ў праваслаўныя цэрквы, выганяла молячыхся, запячатывала цэрквы і забірала царкоўныя ключы. Пачаліся царкоўныя забурэньні супроць польскіх гвалтаў. Дзеля гэтага Сьцяпан Баторы выдаў новыя загады ў якіх выясьнялася, што новы каляндар уводзіцца для цывільных спраў, а рэлігійныя сьвяты вольна ўстанаўляюцца рэлігійнымі дзейнікамі.
У гэту пару праваслаўныя беларусы не цярпелі пасыўна каталіцкіх нападаў. Яны дзеілі ня толькі пратэстамі перад уладамі і жальбамі каралю. Праваслаўныя стасавалі тыя мэтады, якія ўжывалі каталікі: палянізацыйным школам каталікоў яны супроцьставілі свае беларускія школы, супроць каталіцкіх брацтваў – арганізавалі праваслаўныя брацтвы, супроць каталіцкіх публікацыяў друкавалі свае кнігі, супроць націску каталікоў з новым каляндаром – ужывалі свой націск гдзе маглі.
У барацьбе праваслаўных супроць каталіцка-польскага наступу, мітрапаліт, япіскапы і пастыры ня прымалі ніякага ўдзелу, хаця гэта быў іх непасрэдны абавязак і яны мелі вялікія матар'яльныя сродкі. Уладыкі змагаліся толькі за свае асабістыя і маемасныя інта-рэсы. Віленскія праваслаўныя бурмісты і радцы прасілі караля, каб ён, утрымліваючы старыя парадкі, дазволіў ім кантраляваць маемасьць траецкага манастыра, чаму пачаў перашкаджаць новы мітрапаліт Анісіфар, а па сьмерці мітрапаліта, каб гэты манастыр быў адданы пад уладу і падаваньне віленскім бурмістрам і радцам. Кароль сваей граматай з 1584 г. згадзіўся з прозьбай, а ў асаблівасьці адцеміў, што даходы з маемасьцяў манастыра, згодна з прозьбай радцаў, павінны ісьці на царкоўныя патрэбы манастыра, на направу манастырскіх будынкаў, на ўтрыманьне архімандрыта, сьвятароў, манахаў і ўбогіх манашак, а так сама на пабудову школаў і на утрыманьне людзей умелых у грамаце, для навучаньня дзяцей грэцкага закону.
У 1589 г., на прозьбу мітрапаліта, япіскапаў, ігумэнаў і ўсяго праваслаўнага духавенства, кароль Жыгімонт III на варшаўскім сойме даў мітрапаліту Анісіфару грамату, у якой гаварыў, што ўважае за свой абавязак захоўваць непарушанымі ўсе правы праваслаўнага духавенства, як і каталіцкага. Кароль выдаў абежную грамату да ўсіх цывільных ураднікаў у дзяржаве, каб яны па сьмерці духоўных уладыкаў не прысабечвалі ўправы ў падлягаючых ім царкоўных мейсцах.
Па Люблінскай вуніі каталіцка-полёнізацыйная акцыя на Беларусі шырака разгарнулася. Аднак, яна здабыла толькі вьппэйшыя грамадзкія пласты: магнатаў, баяраў і шляхту. Шырокія пласты беларускага мяшчанства і сялянства моцна трымаліся праваслаўя і сваей нацыянальнасьці. 3 мэтай асыміляцыі гэтай вялікай часткі беларусоў, палякі з Ватыканам застасавалі адумысловую тактыку – увядзеньне рэлігійнай вуніі праваслаўнай царквы з каталіцкай, як пераходнага маста для пазьнейшага акаталічаньня вуніятаў і апалячаньня. Польска-каталіцкі ўрад з каралём на чале, прадстаўнікі Ватыкану, іезуіты і польскія грамадзкія колы патаемна праводзілі падрыхтоўку да царкоўнай вуніі.
Праваслаўныя мітрапаліты і япіскапы гэтай пары не адказвалі свайму высокаму і адказнаму становішчу ані сваей асьветай, ані этычнасьцяй. Гэта тлумачыцца тым, што каралі – каталікі, паводля сваіх мяркаваньняў раздавалі праваслаўныя архірэйскія кафэдры, манастыры і цэрквы. Пры Жыгімонце Аўгусьце і Сьняпане Баторым тая самая кафэдра давалася двум ці тром кандыдатам, якія распачыналі між сабой барацьбу, паніжаючы праваслаўе і наражаючы яго на глум іншаверцаў.
Польска-каталіцкая акцыя прыцягнула да справы вуніі мітрапаліта Рагозу, япіскапаў: луцкага Кірылу Тэрлецкага ды ўладзімерскага і берасьцейскага Іпація Пацея, а пазьней і іншых архірэяў. Кароль Жыгімонт III прызначыў пасламі ад вуніятаў у Рым у 1594 г. уладыкаў Тэрлецкага і Пацея.
Весткі аб патаемна рыхтаванай вукіі непакоілі праваслаўных беларусаў. У 1595 г. віленскія праваслаўныя бурмістры, радцы і лаўнікі выслалі сваіх паслоў і прозьбу да віленскага ваяводы, гэтмана ВКЛ князя Крыштофа Радзівіла. Яны паведамлялі ваяводу, што сярод беларускага народу робяць непакой старэйшыя яго ў грэцкім законе ўладыкі і сам мітрапаліт, і пры тым не ў аднэй толькі Вільні, але і ува ўсіх панствах яго каралеўскай міласьці. А гэта таму, што мітрапаліт і ўладыкі, бяз ведама сваіх старэйшых, бацькоў патрыярхаў, ад якіх атрымліваюць благаславеньне, і бяз ведама ўсіх духоўных і сьвецкіх людзей грэцкага закону, наўсуперак свайму абавязку і прысязе, зрабіўшы між сабой патаемныя зьезды, умысьлілі аддацца рымскаму папе, прыняць новы календар і, на вялікую шкоду даўнага хрысьціянскага закону грэцкага, выдумалі між сабой нейкія навіны і «артыкулы» і падпісаліся прызнаць папу сваей галавой. Бурмістры, радцы і лаўнікі прасілі князя Радзівіла, каб ён выслухаў іх паслоў, якія падрабязьней прадставяць справу, і каб ён быў для іх, як пражываючых у яго ваяводзтве, дапамогай і абаронцам, а мітрапаліту каб прыпомніў сваей граматай аб яго пастырскім абавязку.
У той-жа час сьвятары віленскага траецкага брацтва, і асабліва дзідаскал брацкай школы, Сьцяпан Зызані, распаўсюджвалі ў народзе як пэўнае, што мітрапаліт і ўладыкі прадалі сваю веру. Мітрапаліт Рагоза праз сваіх пасланцоў стараўся пераканаць віленчукоў у адваротным, але ня меў посьпеху.
У Наваградку першым супраціўнікам вуніі выступіў сам ваявода Скумін. Ён увайшоў у зносіны з князем Астроскім і прасіў яго зрабіць захады перад каралём аб скліканьні гдзе-небудзь зьезду, ці сабору, на якім праваслаўныя вернікі маглі-б разважыць гэту справу са сваімі мыляючыміся пастырамі. Пасьля гэтага, наведаўшы Вільню, Скумін гутарыў аб намеры япіскапаў з бурмістрамі і з усей віленскай радай, а даведаўшыся, што яны шлюць свайго пасланца да князя Астроскага прасіць яго рады і дапамогі ў такой ад веку ня-чуванай і сумнай справе, далучыў і сваю прозьбу аб тым самым, ды ізноў напісаў князю, каб ён выстараўся ў караля дазвол на скліканьне зьезду або сабору праваслаўных духоўных і сьвецкіх, калі не ў Наваградку, то ў Горадні, ці Берасьці.
Кароль Жыгімонт III у сваей грамаце да кн. Астроскага адмовіў у скліканьні праваслаўнага сабору па справе вуніі і схіляў яго самога да падтрымліваньня вуніі. Кароль пісаў, што самі япіскапы па-вінны вясьці гэту справу. У грамаце да мітрапаліта Рагозы кароль пераконваў яго не праймацца ніякімі цяжкасьцямі і пагрозамі, але вясьці справу вуніі да канца. У грамаце да прыгранічных старастаў кароль загадаў, каб яны не прапушчалі ў Літву і Полыпчу ніякіх пасланцоў ад патрыярхаў ні з лістамі, ні бяз лістоў, ні да ўладыкаў, ні да каго іншага. Самых пасланцоў было загадана затрымліваць, а лісты адбіраць і адсылаць каралю.
Праз два дні пасьля гэтага кароль выдаў грамату скіраваную ня толькі да мітрапаліта і япіскапаў, але і да ўсяго праваслаўнага духавенства, у якой заклікаў да злучэньня з рымскай царквой і пагражаў супроцьдзеіць праваслаўным патрыярхам.
У тым часе мітрапаліт Рагоза прыслаў у Вільню загад з 12 жніўня 1595 г., якім зажадаў свайго намесьніка пратапопа Івана Парфенавіча і ўсіх віленскіх сьвятароў да сябе ў Наваградак на суд праз паўтара месяца, а да таго часу забараніў усіх у сьвяшчэннаслужэньні за бунтаваньне народу і пратэсты супроць яго, іх архіпастыра. Запраўды ў Вільні на шэсьць тыдняў спынілася багаслужэньне ўва ўсіх праваслаўных цэрквах. 3 гэтага відаць, што ўсё віленскае духавенства паўставала супроць Рагозы за яго здраду праваслаўю.
У гэтым часе кароль раздаў япіскапскія кафэдры і манастыры асобам, якія згаджаліся на вунію. Вызначаючы Іону на ўладыку пінскага, а Грыгора – на ўладыку полацкага, кароль пісаў, што робіць гэта па заяве мітрапаліта Рагозы і па залецаньнях уладыкаў Пацея і Тэрлецкага. На дадатак, кароль проста забавязваў новых архірэяў прызнаць уладу рымскага папы і слухацца яго так, як да гэтага часу слухаліся канстантынопальскіх патрыярхаў.
Па загаду караля 24 верасьня 1595 г. Пацей і Тэрлецкі паехалі ў Рым. У той-жа дзень кароль выдаў папольску маніфэст да ўсіх падданых, у якім абвяшчаў аб найболыпым шчасьці ўсім сваім падданым знаходзіцца ў ваднэй каталіцкай царкве пад уладай рымскага папы, прызнаючы такое злучэньне ў веры вельмі карысным і неабходным для цэласьці самой Рэчы Паспалітай.
Князь Астроскі распаўсюдзіў ува ўсім ВКЛ свае друкаваныя лісты за сваім подпісам, у якіх мітрапаліт моцна крытыкаваўся і абвінавачваўся, а нават адчынена называўся Юдай-здраднікам.
Са свайго боку мітрапаліт склікаў невялікі сабор у Наваградку на 25 студзеня 1596 г., на якім адлучыў ад царквы Сьцяпана Зызанія, аднадумных з ім сьвятароў Васіля і Гэрасіма забараніў у сьвяшчэннаслужэньні, а сьвецкіх людзей аднадумных з Зызыніям аддадзека анафэме.
Зызані і два брацкія сьвятары, даведаўшыся аб гэтым, зараз-жа прыслалі ў Наваградак свой пратэст з запісам у гарадзкія кнігі. Яны асьведчылі, што: 1) гэты сабор скліканы ня згодна з правіламі сьв. бацькоў царквы; 2) абвінавачаным не прысылаліся позвы, а іх су-дзілі завочна; 3) мітрапаліт ня можа быць судзьдзёй, бо ён раней пакліканы на суд з абвінавачаньнем яго ў здрадзе праваслаўю.
У каралеўскіх маемасьцях і гарадох у 1596 г. распачалося адчыненае прасьледваньне праваслаўя. У некаторых месцах запячатвалі цэрквы, забіралі царкоўныя аблачэньні, сілай выганялі народ з цэркваў у сьвяты старога каляндара, нападалі на духавенства, забаранялі сьвятаром хадзіць у рызах із сьв. Дарамі праз плошчы і публічна праводзіць нябожчыкаў, забаранялі званіць у званы і выконываць абрады багаслужэньня. Хто не падпарадкаваўся гэтым забаронам і загадам, тых тэррорызавалі грашовымі карамі, вязьніцай, біцьцём і інш. Рабіліся напады на праваслаўныя школы, выганялі з іх дзяцей і жабракоў, цягнулі ў свае школы, білі, садзілі ў турмы і рабілі ўсякія зьдзекі. У некаторых каралеўскіх гарадох, наўсуперак даўным звычаям, праваслаўных звальнялі з пасадаў, выдалялі з цэхаў, па-збаўлялі права займацца рамествамі, стасавалі ўдіск у судох і інш. 3 боку праваслаўных было заяўлена шмат пратэстаў.
Тым часам Пацей і Тэрлецкі прынялі прысягу на вунію ў Рыме і вярнуліся назад. У гэту пару сабраўся ў Варшаве сойм. Земскія паслы, выбраныя на правінцыянальных сойміках у ваяводзтвах: менскім, наваградзкім, полацкім, валынскім, кіеўскім і інш., прыбыўшы на гэнэральны сойм, ад імя ўсіх сваіх выбаршчыкаў падалі прозьбы каралю, каб Пацей і Тэрлецкі былі пазбаўлены духоўнага стану за тое, што яны самавольна, бяз ведама праваслаўных і сваіх духоўных кіраўнікоў патрыярхаў, езьдзілі ў Рым і аддаліся пад уладу папы і прывязьлі адтуль вялікія перамены ў веры, і каб кароль, на аснове варшаўскай канфэдэрацыі з 28 студзеня 1573 г., якую і яго прадмесьнікі і ён сам пацьвердзілі прысягай пры сваей каранацыі, захацеў даць праваслаўным япіскапаў праваслаўнай веры, а ня іншай, заместа гэтых адступнікаў. Такую самую прозьбу падаў на сойме ад сябе асабіста і князь К. Астроскі. Аднак сойм ужо падходзіў да заканчэньня, а кароль не рабіў ніякага распарадженьня па лададзеным заявам. Тады кн. Астроскі і праваслаўныя паслы ў апошні дзень сойму ўрачыста заявілі кралю, сэнату і сойму, што яны, і ўвесь праваслаўны народ, ня будуць прызнаваць Пацея і Тэрлецкага сваімі япіскапамі і ня будуць дапушчаць іх да духоўнай улады ў сваіх маемасьцях. Кн. Астроскі ад свайго імя запісаў гэты пратэст у актавыя кнігі варшаўскага сойму дня 5 траўня 1596 г., а паслы на наступны дзень запісалі ў радніцкія гарадзкія кнігі два такія самыя пратэсты: адзін за агульным іх подпісам, а другі – за подпісам упаўнаважанага імі кн. Юрага Друцкага-Горскага, пасла кіеўскага ваяводзтва. Адпісы гэтых пратэстаў, пацьверджаныя згодна закону, былі разасланыя па ваяводзтвах. Падобныя пратэсты ўспісваліся тады ў актавыя кнігі і ў іншых гарадох, а асаблівай грунтоўнасьцяй выражняўся пратэст, запісаны ў красавіку ад імя праваслаўных гораду Вільні.
Дзеля масавасьці пратэстаў аб непрызнаваньні Пацея і Тэрлецкага япіскапамі, кароль даў ім новыя пацьвярджаючыя граматы на іх япіскапствы, Кароль загадаў мітрапаліту аддаць пад духоўны суд, а пасьля перадаць у сьвецкі суд сьвятароў і прапаведнікаў віленскага траецкага брацтва, як бунтаўнікоў і падбухторшчыкаў за тое, што яны, разам з некаторымі віленскімі грамадзянамі, сябрамі таго-ж брацтва, сваімі пропаведзямі і друкам на польскай і беларускай мовах робяць у народзе непарадкі, а не садзейнічаюць злучэньню паміж хрысьціянамі, і каб выдаліў брацтва з манастыра і адсунуў ад царквы сьв. Тройцы.
Пасьля паведамленьня мітрапалітам аб папярэдняй анафэме прапаведніка віленскага траецкага брацтва Зызанія і брацкіх сьвятароў Васіля і Гэрасіма, але ўпорыста працягваючых сваю працу, – кароль прысудзіў іх на выгнаньне з дзяржавы і абежнай граматай забараніў прымаць іх, памагаць ім і мець з імі зносіны, а спаткаўшы іх – аддаць стражнікам, паведамляючы аб гэтым караля.
Па заканчэньні варшаўскага сойму кароль выдаў унівэрсал да ўсіх сваіх падданых грэцкага закону аб скліканьні сабору, у якім гаварылася аб карысьці ад злучэньня праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, якое ўводзіць і павялічвае паміж народамі згоду і ўзаемную любоў, ахоўвае цэласьць дзяржаўнага саюзу ды іншае дабро зямное і нябеснае.
Праз некалькі месяцаў пасьля гэтага мітрапаліт выдаў сваю абежную грамату аб скліканьні сабору, запрашаючы на яго кожнага добравернага хрысьціяніна грэцкага абраду – для прыслуханьня і абмышленьня, а калі хто не захоча прыбыць сам, то каб прыслаў сваіх упаўнаважаных.
Праваслаўныя ня спынялі змаганьня супроць вуніі. У чэрвені сабраліся на чарговы трыбунальскі суд у Вільню паслы з усяго ВКЛ. Дзідаскал Сьцяпан Зызані падаў паслом зажаленьне на мітрапаліта. Зажаленьне прынялі і выклікалі мітрапаліта на суд. Мітрапаліт адказаў, што ён не падлягае трыбунальскаму суду, аднак паслы не прынялі гэтага да ведама, разгледзілі зажаленьне Зызанія і прызналі мітрапаліта вінаватым. Мітрапаліт паскардзіўся каралю, а кароль загадаў не выконваць прысуду супроць мітрапаліта, матывуючы тым, што нават сам кароль ня мог-бы судзіць мітрапаліта.
Каралю данесьлі з Вільні, што некаторыя грамадзяне, складаючыя віленскае брацтва, хочуць будаваць сабе царкву і то ня столькі для Божае славы, сколькі для супроцьдзеяньня вуніі, і схіляюць іншых грамадзян. Кароль загадаў віленскім бурмістрам, радцам і лаўнікам забараніць гэту справу, а вінаватых пакараць.
Пазьней каралю данесьлі з Вільні, што наагул усе праваслаўныя жыхары Вільні духоўныя і сьвецкія супроцьставяцца мітрапаліту Рагозе, робяць тайныя сходы, прымаюць пратэсты. Кароль загадаў усяму віленскаму духавенству, ураднікам і грамадзянам, каб яны падпарадкаваліся сваім архіпастырам і каб спынілі супраціў, і пагражаў карамі.
Весткі аб прыняцьці вуніі праваслаўнымі ўладыкамі ВКЛ дайшлі да канстантынопальскай патрыярхіі, адкуль былі высланы лісты на імя кн. К. Астроскага і былі высланыя упаўнаважаныя: протасінкел александрыйскай царквы вучоны Кірыла Лукарыс, а на Беларусь прыбыў упаўнаважаны ад канстантынопальскай патрыярхіі вялікі протасінкел Нікіфар. На надыходзячым саборы Нікіфару належыла пяршынство перад мітрапалітам Рагозай у старшынстве на саборы.
Нарэшце наступіў дзень прызначаны на сабор. У саборы мелі прыняць удзел:
1) асобы, якія ўжо прынялі вунію;
2) каталікі – апякуны вуніі;
3) праваслаўныя, моцныя ў сваей веры і супроць-ставячыяся вуніі, якіх спадзяваліся схіліць да вуніі.
Па баку праваслаўных былі: Нікіфар – экзарх канстантынопальскага патрыярха, Кірыла Лукарыс – экзарх александрыйскага патрыярха. Ад канстантынопальскай патрыярхіі былі яшчэ: Лукаш – мітрапаліт вялігародзкі, Макар – архімандрыт манастыра Сымона і Пётры на сьв. гарэ, Мацей – архімандрыт сьвятагорскага панцялейманавага манастыра. 3 мясцовых былі два япіскапы: Гэдэон Балабан львоўскі і Міхаіл Капысьценскі яп. перамышльскі, а з імі 9 архімандрытаў: кіевапячорскі Нікіфар Тур, дзерманскі, супрасьльскі, пінскі і інш.; два ігумэны і мноства протоерэяў, сьвятароў, манахаў – разам каля 106 асобаў, а паводля іншых сьведчаньняў – болыы за 200 асобаў.
Па праваслаўным баку са сьвецкіх асоб прымалі удзел шматлікія высокія дзяржаўныя ўраднікі і паслы, а сярод іх: князь К. Астроскі з сынам Аляксандрам – ваяводам валынскім, князь Аляксандра Палубенскі – каштэлян наваградзкі, Андрэй Багавіцін – стольнік валынскай зямлі, Чапліч – земскі луцкі судзьдзя, Паўловіч – судзьдзя гарадзкі уладзімерскі і інш. Былі паслы ад ваяводзтваў і паветаў: літоўскага, кіеўскага, рускага, валынскага, брацлаўскага, перамышльскага, пінскага, а так сама паслы ад гарадоў: Вільні, Львова, Пінска, Бельска, Берасьця, Камянца Падольскага, Кіева, Уладзімера, Менска, Слуцка і інш. Былі прадстаўнікі ад брацтваў: віленскага і львоўскага.
Па баку вуніятаў знаходзіліся: уладыкі прыняўшыя вунію: мітрапаліт Міхаіл Рагоза, уладыкі – ўладзімерскі Іпаці Пацей, луцкі Кірыла Тэрлецкі, полацкі Гэрман, пінскі Іона Гогаль, холмскі Дзяніс Зьбіруйскі, а з імі некалькі духоўных асобаў, з якіх ведамыя тры архімандрыты: браслаўскі, лаўрышаўскі і менскі.
Папа вызначыў на сабор сваіх паслоў у складзе: Ян Дзімітры Соліковскі – арцыбіскуп львоўскі, Бэрнард Маціевскі – біскуп луцкі, Станіслав Гомоліцкі – біскуп холмскі, а з імі 4 іезуіты: ведамы Пётра Скарга – прыяцель караля, Юст Роб – сябра Скаргі, Максім Лятэрня – былы духаўнік Сьцяпана Баторыя, і Каспар Нагай.
На другі дзень на сабор прыбылі паслы ад караля: гэтман В
Падчас сабору пратэстанты дапамагалі і падтрымлівалі праваслаўных.
Кн. Астроскі ды іншыя праваслаўныя паны прыбылі на сабор з мноствам збройных людзей, з гарматамі – як сродкамі забясьпячэньня пры абароне сваей веры.
Мітрапаліт Рагоза не захацеў спаткацца перад саборам з прадстаўнікамі патрыярхаў і іншымі асобамі з праваслаўнага боку, хаця тыя зварочваліся сваечасова да яго. Не паведамляючы праваслаўных аб мейсцы і часе адчыненьня сабору, мітрапаліт са сваімі аднадумцамі адчыніў сабор у царкве сьв. Мікалая. Тады праваслаўныя адчынілі свой сабор у прыватным будынку ў пана Райскага дзеля таго, што па загаду мясцовага ўладыкі Іпація Пацея ўсе цэрквы ў горадзе былі запёртыя. Праваслаўны сабор тры разы пасылаў дэлегацыі да мітрапаліта Рагозы па справе сабору. Першыя дзьве дэлегацыі не маглі знайсьці мітрапаліта, але трэцяя дэлегацыя прынясла ад яго адказ, што мітрапаліт, разам са сваімі прыхільнікамі, падпарадкаваліся рымскай царкве. Пасьля гэтага праваслаўны сабор распачаў сваю рашучую дзейнасьць. Протасінкел Нікіфар гостра асудзіў мітрапаліта і аднадумных з ім япіскапаў за адыход ад праваслаўя. Паслы згодна з прывезенымі інструкцыямі жадалі:
1) пазбаўленьня сану ўсіх духоўных адышоўшых ад праваслаўных патрыярхаў і падпарадкаваўшыхся папе;
2) мясцовы сабор у Берасыц не кампэтэнтны прыняць пастанову аб злучэньні з рымскай царквой бяз згоды патрыярхаў і ўсей праваслаўнай усходняй царквы;
3) ня прымаць новага каляндара, супраціўнага царкоўным правілам, а захаваць ужываньне старога календара.
На праваслаўны сабор прыбыла дэлегацыя ад вуніяцкага сабору з П. Скаргай, якая паведаміла, што каралеўскія паслы прапануюць праваслаўнаму сабору прыслаць да іх дэпутатаў для выслуханьня каралеўскай волі. Дэпутаты былі высланыя, якім каралеўскія паслы рабілі закіды за ўтварэньне асобнага сыноду пад старшынствам грэцкага ўцякача Нікіфара, саюзьніка туркаў, на пагібель Польшчы. Далей паслы заклікалі праваслаўных, асабліва шляхту, злучыцца з супольнымі грамадзянамі каталікамі ў імя Бога, караля і бацькаўшчыны, выводзячы, што пры нутраных нязгодах бацькаўшчыне пагражае небясьпека ад туркаў і няволя, у якую трапілі адшчапенцы грэкі ды іншыя гэрэтыкі. Выслухаўшы каралеўскіх паслоў праваслаўныя прадстаўнікі заявілі, што яны павінны перадаць аб гэтым свайму сабору і абяцалі прыслаць адказ. У сваім адказе праваслаўныя гаварылі аб нятрываласьці папярэдніх вуніяў, аб несалідным падыходзе да справы вуніі на сучасным саборы ў Берасьці і прапанавалі весьці справу вуніі з усей усходняй царквой і патрыярхамі, Дзеля трывалага вырашэньня спорных пытаньняў паміж усходняй 1 рьімскай цэрквамі.
Наступна праваслаўны сабор разгледзіў справу прапаведніка С. Зызанія і сьвятароў Васіля і Гэрасіма, выклятых мітрапалітам Рагозай. Сабор апраўдаў іх, вярнуў ім усе правы і абавязкі.
Па атрыманьні адказу ад праваслаўнага сабору каралеўскія паслы пабачылі немагчымасьць аб'яднаньня і сказалі сваім біскупам і ўладыкам, каб яны не зьвяртаючы ўвагі на праваслаўны сабор, даводзілі да завяршэньня справу вуніі. Тады вуніяцкі сабор аформіў пісьмовым актам дакананьне вуніі, пазбавіў сану, сьвяшчэнства і выкляў львоўскага япіскапа Гэдэона, Нікіфара Тура – архімандрыта кіева-пячорскага манастыра, а так сама ўсіх іншых духаўнікоў, прымаўшых удзел у праваслаўным саборы, аб чым паведаміў караля, каб ён даў гэтыя месцы іншым асобам.
Праваслаўны сабор са свайго боку асудзіў мітрапаліта і ўладыкаў, пайшоўшых на вунію, пазбавіў іх архірэйскіх становішчаў і духоўных санаў, аб чым паведаміў мітрапаліта Рагозу і згодных з ім уладыкаў. Ад імя ўсяго праваслаўнага сабору было пастаноўлена прасіць караля звольніць асуджаных уладыкаў і вызначыць іншых праваслаўных уладыкаў. Усе ўдзельнікі праваслаўнага сабору абяцалі моцна трымацца праваслаўя, патрыярхаў і старога каляндара. Быў прыняты яшчэ пратэст супроць вуніі, уводжанай уладыкамі самавольна бяз ведама і волі народу і было пастаноўлена не падпарадкавацца, а супроцьставіцца вуніі ўсімі магчымымі сродкамі.
Пасьля сабору вунія пачала ўводзіцца ў жыцьцё на Беларусі, стасуючы гвалты над праваслаўнымі, рабункі, і самую нікчэмную ману. Вуніяцкія япіскапы захапілі праваслаўныя архірэйскія кафэдры, якія яны займалі папярэдня. Наступна вуніяты пачалі адбіраць ад праваслаўных цэрквы, манастыры, а так сама стараліся адабраць ад праваслаўных усе правы і прывілеі.
У Вільні вуніяты адабралі ад праваслаўных усе цэрквы і сьвята-траецкі манастыр. Яны не змаглі адабраць нядаўна збудаванай сьвята-духавай царквы, аднак дамагаліся выгнаньня чатырох ейных сьвятароў. Вуніяты адабралі ад праваслаўных грамадзян права быць сябрамі гарадзкога магістрату, належыць да гандлёвых і рамесьніцкіх цэхаў. Для большага зьдзеку над праваслаўнымі ім не дазвалялася выносіць нябожчыкаў праз звычайныя гарадзкія вароты, а прыходзілася выносіць праз вароты прызначаныя для вывазу сьмяцьця. У Магілеве і Воршы ўсе цэрквы былі адабраныя ад праваслаўных і запячатаныя, а сьвятары разагнаныя. Ня было каму хрысьціць дзяцей і спавядаць паміраючых.
Асабліва цяжкім было жыцьцё праваслаўных беларускіх сялян, пражываючых у маемасьцях польскіх ці апалячаных паноў. Яны часта аддавалі свае маемасьці з сялянамі і цэрквамі ў арэнду жыдом. Арандатары трымалі ключы ад цэркваў у сябе, бралі аплаты за ўсякае багаслужэньне і за кожную трэбу, зьдзекуючыся над сялянамі і іх праваслаўнай верай. Скаргі гучэлі па ўсей Беларусі, аднак ніхто не зьвяртаў на іх увагі. Дзеля рэлігійнага, нацыянальнага і сацыяльнага ўціску шмат беларусаў уцякала на паўдня з абсягу польскіх гвалтаў, далучалася да казакоў, або сялілася на паўдзённых стэпах.
На вуніяцкі прасьлед праваслаўныя адказвалі пратэстамі, скаргамі і прозьбамі, якіх было мноства па судох, сойміках, соймах і перад самім каралём. Па большай частцы гэтыя заявы зусім не разглядаліся, а часта нават не прыймаліся. Каралеўскі Задворны Суд амаль заўсёды вырашаў іх на карысьць вуніятаў. Трыбунальскія суды ня-рэдка вырашалі справы на карысьць праваслаўных, але яны звычайна ўневажняліся воляй караля. На гэнэральных соймах заявы праваслаўных, як правіла, адкладваліся да наступнага сойму, а калі вырашаліся, то пад ціскам караля – аднабакова на карысьць вуніятаў. Пастанова гэнэральнага сойму з 1607 г. на карысьць праваслаўных, калі ім абяцалася даць праваслаўнага мітрапаліта і япіскапаў, – ня была выкананая. Не атрымліваючы законнай абароны права-слаўныя часамі стасавалі самаўпраўства: мітрапаліта Рагозу ў Слуцку абкідалі каменьнем; Пацею ў Вільні адсеклі 2 пальцы; Кунцэвіча ў Магілеве розна ругалі і са збройнай сілай ня пусьцілі ў горад.
Заступнікамі і абаронцамі праваслаўя выступала беларуская і ўкраінская шляхта. Яны не дапушчалі ў свае маемасьці вуніятаў, будавалі ў сябе новыя цэрквы, манастыры і падтрымлівалі праваслаўнае духавенства. Яны баранілі праваслаўе на соймах і сойміках. Праваслаўная шляхта заключыла ў Вільні ў 1623 г. саюз з пратэстанцкай шляхтай, у якім прынялі удзел «самыя выдатныя сэнатары дзяржавы», як аб гэтым данасіў у Рым мітрапаліт Руцкі.
Але больш супраціву вуніі рабілі праваслаўныя брацтвы. За сваю арганізаванасьць, ахвярнасьць і адданасьць праваслаўю брацтвы былі асабліва зьнеслаўляныя вуніятамі. Руцкі даносіў у Рым, што віленскае брацтва, галава іншых брацтваў, ад пачатку вуніі ўжо звыдаткавала 200,000 флёрынаў для супроцьдзеяньня ёй. Такія брацтвы арганізаваліся і па іншых гарадох. На гэнэральныя соймы і нават на соймікі брацтвы пасылалі сваіх упаўнаважаных і свае пасланьні са скаргамі на вунію; гэтыя ўпаўнаважаныя «грашмі і дарункамі змаглі схіляць на свой бок важнейшых паслоў і самога маршалка, а нават галаўнейшых сэнатараў дзяржавы», як аб гэтым пісаў Руцкі. Брацтвы і праваслаўная шляхта арганізавалі школы, друкарні, выдавалі кнігі супроць вуніі і для праваслаўных патрэб, арганізавалі новыя манастыры заместа адбіраных вуніятамі, як: Сьв. Духа ў Вільні, мужчынскі і жаночы ў Менску і інш.
Аб супрацоўніцтве розных станаў на Беларусі ў вабароне праваслаўя гаворуць сьпіскі праваслаўных брацтваў. Да менскага брацтва належылі ня толькі мяшчане і духоўныя, але былі 52 сябры са шляхты; тое самае было з віленскім брацтвам і з іншымі. У гэты пэрыод сярод праваслаўнай шляхты ўжо ня было сэнатараў, але яшчэ былі князі: Агінскія, Карыбут-Вішнявецкія, Палубенскія, Карэцкія, Друцкія-Горскія, Друцкія-Любэцкія, Чартарыйскія, Сангушкі-Кашырскія, хаця іншыя сябры гэтых фаміліяў ужо прынялі каталіцтва і сполёнізаваліся. Яшчэ была праваслаўная шляхта, якая займала больш, ці менш важныя дзяржаўныя пасады, як: падкаморы, чашнік, гарадзкі стараста, гарадзкі судзьдзя, падсудак, падстолі і інш., якія прадстаўлялі значную сілу.
Вунію на Беларусі праводзілі чужыя дзейнікі: польскі кароль і рымскі папа. Папа стала пісаў па справе вуніі каралю, сэнатарам і гэнэральным соймам, а так сама дзеіў праз сваіх нунцыяў у ВКЛ і ў Польшчы. Кароль выдаў на карысьць вуніі безліч загадаў, бараніў яе на гэнэральных соймах, уневажняў самыя справядлівыя прысуды трыбуналаў на карысьць праваслаўных, сурова прасьледваў праваслаўных духаўнікоў і сьвецкіх, супроцьставячыхся вуніятам і часта прысуджваў на выгнаньне з бацькаўшчыны. Каталіцкія біскупы хутка пачалі адносіцца няпрыязна да вуніі, трактуючы яе як штось ніжэйшае. Вуніяцкія япіскапы не атрымалі мейсцаў у сэнаце. У вунію гвалтам пераводзілі перадусім сялян, а шляхта дабраахвотна адразу прымала каталіцтва.
Цяжка было праваслаўным бараніцца супроць польска-каталіцкага наступу, не маючы іерархічнага кіраўніцтва. Дапамог гэтаму ірусалімскі патрыярх Феафан, які ў 1620 г. наведаў ВКЛ патаемна высьвяціў мітрапаліта і япіскапаў. У ліку высьвячаных быў і архіяпіскап полацкі Мялет Сматрыцкі. Новапастаулены мітрапаліт Іоў Барэцкі жыў у Кіеве пад апекай казакаў дзякуючы чаму мог праводзіць сваю дзейнасьць. А праваслаўных беларусаў урад уціскаў па ранейшаму. У пратэсьце мітрапаліта Іова супроць уціску праваслаўных у Вільні, гаварылася, што ў Магілеве, Менску, Оршы, Горадні, Пінску і інш. гарадох ад праваслаўных адабраныя цэрквы. У Берасьці Дарафея з братамі ўкінулі ў студню; у Краснаставе уварваліся ў мураваную царкву і шмат каго забілі ў царкве; тое самае зрабілі ў Сокале, Бельску, Бусьне, – дарослых забівалі бяз споведзі, а дзяцей – бяз хрышчэньня.
Больш за іншых зьдзекаваўся над праваслаўнымі і тэррорызавау іх полацкі вуніяцкі архіяпіскап Ёзафат Кунцэвіч. Дня 22 чэрвеня 1620 г. у Траецкі манастыр пад Полацкам сабраліся многія праваслаўныя вернікі з аколічных прыходаў і манастыроў, з крэснымі ходамі, для ўзьняцьця пратэсту супроць гвалтаў вуніята Кунцэвіча. Ваявода полацкі, паляк і каталік, загадаў сваім гайдукам і казакам разграміць гэту маніфэстацыю праваслаўных. Крэсныя ходы, ідучыя дарогамі ў манастыр, былі крывавым тэррорам з забойствамі разганяныя. Уначы манастыр быў абкружаны збройнымі людзьмі полацкага ваяводы, вада была адрэзаная, а нарэшце манастыр быў спалены разам з мноствам сабранага там народу. На суседнім узгорку Кунцэвіч з гайдукамі ваяводы служыў малебен удзячнасьці, пры полымі пажару манастыра і пры крыках кананьня праваслаўных, гінучых у вагні.
У 1621 г. Кунцэвіч адабраў ад праваслаўных у Полацку і Віцебску ўсе цэрквы і манастыры. Ён забараняў праваслаўныя багаслужэньні ў прыватных памешканьнях і ў паветках за межамі гораду, садзіў праваслаўных сьвятароў у турму, выганяў з епархіяў, загадаў выкапаць праваслаўных нябожчыкаў з могільніка і кінуць іх сабакам і г. п. Канцлер Сапега пісаў Кунцэвічу з мэтай устрыманьня яго ад эксцэсаў, але без памыснасьці. Ненавісьць праваслаўных да Кунцэвіча была такая вялікая, што яго ўсюды хацелі забіць. Так было ў Віцебску ў 1622 г., у Мсьціслаўлі і ў Оршы. У 1623 г., калі Кунцэвіч загадаў схапіць праваслаўнага сьвятара Ільлю, ідучага ў праваслаўную паветку за горадам для служэньня там абедні, – у Віцебску пачалося народнае паўстаньне. Пад гул трывожны званоў народ з бурмістрам Лявонам Ваўком на чале, забіў Кунцэвіча, а цела яго ўкінуў у раку Дзьвіну.
Папа Урбан III пісаў дня 10 лютага 1624 г. каралю Жыгімонту ІІІ адносна сьмерці Кунцэвіча: «Суровасьць забойцаў не павінна застацца без пакараньня. Там, дзе такое цяжкае злачынства жадае бічоў помсты Божай, хай будзе выкляты той, хто ўстрымае свой меч ад крыві. I ты, дзяржаўны, не павінен устрымацца ад мяча і вагню; хай ерась адчуе, што суровым злачынцам няма літасьці». Кароль даручыў Сапегу справу пакараньня мяшчанаў. Сапега, як прыладзьдзе польска-каталіцкай палітыкі на Беларусі, паслухмяна выканаў даручэньне: 19-ці праваслаўным беларусам адсеклі галовы, а ў тым ліку першым бурмістрам Віцебску і Полацку. Каля 100 іншых, якія ўцяклі, асудзілі на сьмерць завочна.
Па сьмерці караля Жыгімонта III, сьляпога прыладзьдзя ў руках іезуітаў, на дзяржаўны пасад быў выбраны Уладыслаў IV. Палажэньне праваслаўных трохі палягчэла. Новы кароль вызначыў праваслаўным мітрапаліта і 4-х япіскапаў, прызначыў ім епархіі, азна-чыў утрыманьне, прызнаў і пацьвердзіў правы праваслаўных брацтваў і манастыроў, дазваляў праваслаўным засноўваць новыя брацтвы, цэрквы, манастыры, арганізаваць школы, друкарні, падзяліў ранейшыя цэрквы паміж праваслаўнымі і вуніятамі і вызначыў дзеля гэтага адумысловых камісараў.
Хаця раней ужо ня было праваслаўных сэнатараў у ВКЛ, аднак каля 1646 г. былі 3 праваслаўныя ўраднікі, якія маглі быць сэнатарамі: ваявода менскі кн. Аляксандра Агінскі, каштэлян наваградзкі Багдан Стэцкевіч і каштэлян кіеўскі Адам Кісель.
Польская колёніяльная палітыка ўціску на Беларусі і Ўкраіне выклікала супроць сябе пратэст у форме народных збройных паўстаньняў казакоў. Узрастаючая ў сілу Маскоўшчына пільна сачыла за рэлігійным і нацыянальным уціскам беларусоў і ўкраінцаў пад польскай уладай і выкарыстоўвала яго для сваіх экспансыўных мэтаў. У 1654 г. маскоўскія войскі пайшлі на заваяваньне Беларусі. Перад пачаткам вайны маскоўскі цар Аляксей зьвярнуўся да беларускага і ўкраінскага народаў з граматай, у якой пісаў, што ён ідзе вайной супроць адступнікаў і ворагаў рускага народу і праваслаўнай царквы – палякоў, каб усходняя царква вызвалілася ад уціску і закрасавала даўнымі грэцкімі законамі, а за шматлікія каралеўскія няпраўды маецца быць помста. Бяз бою маскоўцы занялі гарады: Дарагабуж, Невяль, Белую, Полацк, Веліж, Гомель, Магілеў, Усьвят, Шклоў і Дуброўку. Пэўны супраціў быў зроблены ў гарадох: Раслаўль, Мсьціслаўль, Дзісна, Друя, Орша, Чачэрск, Новы Быхаў, Прапойск і Віцебск. Найдаўжэй бараніўся Смаленск, але і ён быў заваяваны. У наступным годзе на Беларусь быў пасланы з Маскоўшчыны цьверскі архіяпіскап Лаўрэнці з шэрагам іншых духоўных супрацоўнікаў і влахернскім цудатворным абразом Божае Маці. Цяпер маскоўцы здабылі гарады: Вільню, Коўню, Горадню, Пінск, словам – усю Беларусь. У заваяванай Беларусі насельніцтва застаўлялі прысягаць маскоўскаму цару, а праваслаўная царква была падпарадкавана ма-скоўскаму патрыярху. Япіскапы Магілева павінны былі высьвячацца ў Маскве – як выраз асаблівай ласкі цара. У 1655 г. з Масквы быў высланы намесьнік іверскага сьвята-возерскага манастыра Філафей, з братам Сэрапіёнам, для кіраваньня манастырамі Вязьмы, Дарагабужа, Смаленска, Оршы, Копыса, Шклова, Магілева і Мсьціслаўля. У 1656 г. у Смаленск быў вызначаны сталы япіскал – былы суздальскі Філарэт, які прыбыў на новае месца з шматлікімі супрацоўнікамі. Цар загадаў вуніятам прымаць праваслаўе, або высяляцца з Беларусі. Так пачалося апаноўваньне і русыфікацыя праваслаўнай царквы на Беларусі.
Праваслаўныя беларусы і ўкраінцы ў ВКЛ і ў Рэчы паспалітай Польскай утрымлівалі арганізацыю сваей праваслаўнай царквы з мітрапалітам на чале. У 1663 г. у Корсуні, на Украіне, адбыўся сабор духавенства і сьвецкіх прадстаўнікоў. Сабор ня быў адназгодны, а падзяліўся на дзьве групы. Адна з іх выбрала мітрапалітам Язэпа Нялюбовіча-Тукальскага, япіскапа мсьціслаўскага, які называўся япіскапам беларускім, намесьнікам кіеўскай мітраполіі, архімандрытам ляшчынскім і старэйшым манастыроў: віленскага сьвята-духаўскага, пінскага богаяўленскага і інш. Другая частка сабору выбрала мітрапалітам Антона Вінніцкага, япіскапа перамышльскага і самборскага. Пазьнейшыя захады ня прывялі да згоды. Абодва кандыдаты былі зацьверджаны каралём Янам Казімірам. Гэтман Цяцера загадаў падпарадкавацца мітрапаліту Тукальскаму, якога рэзыдэнцыяй быў Корсунь, ці Чыгірын. Аднак ён нядоўга займаў гэта становішча. Польскія ўлады абвінавацілі былога гэтмана, ваяводу кіеўскага – Выгаўскага, разам з мітрапалітам Тукальскім, што яны намерваюцца выціснуць палякаў з беларускіх і ўкраінскіх земляў на захад і хочуць падпарадкавацца маскоўскаму цару. Выгаўскі быў схоплены і расстраляны палякамі, а мітрапаліт Тукальскі пасаджаны палякамі ў турму ў Марыенбургу. Пасьля двух гадоў ён вярнуўся на мітраполію і кіраваў ей шмат гадоў.
Пасьля Андрусаўскага перамір'я Смаленск з усходнімі часткамі Беларусі застаўся пад уладай Масквы і ад гэтай пары знаходзіўся пад ціскам русыфікацыйнай палітыкі. Рэшта Беларусі ў межах ВКЛ пераносіла надалей польскі прыгнёт. Беларускія магнаты былі поўнасьцю акаталічаны і апалячаны. Ад XVII ст. каталіцтва і польскасьць на Беларусі сталі прыкметамі вышэйшых станаў, а праваслаўе было верай сялян і працоўнага мяшчанства. Такім чынам, нацыянальны падзел жыхарства Беларусі, апрача рэлігійнага моманту, быў паглыблены яшчэ сацыяльным.
Асабліва моцную полёнізацыйную дзейнасьць на Беларусі праводзіў польскі каталіцкі касьцёл, які значна ўзмоцніў сваю актыўнасьць. На працягу XVII і XVIII стагодзьдзяў уся Беларусь была пакрыта мноствам новазбудаваных касьцёлаў, кляштораў, капліц, ка-таліцкіх крыжоў і інш. У частках Беларусі з чыста праваслаўным насельніцтвам, або з дамешкай некалькіх працэнтаў каталіцкага насельніцтва, ад другой паловы XVII ст. было збудавана касьцёлаў і кляштораў: у Віленскай губэрні – 114, у Горадзенскай – 43, у Менскай – 55, у Віцебскай – 91, у Магілеўскай – 24. Апроч таго было збудавана каля 53 капліц з прастоламі. Некаторыя касьцёлы былі перароблены з праваслаўных цэркваў.
У вуніяцкім асяродзьдзі захоўваліся праваслаўныя традыцыі і ўтрымліваўся часткова беларускі характар. Для полёнізацыі вуніятаў быў застасаваны ордэн манахаў базыліянаў, які пашырыў сваю дзейнасьць па ўсей Беларусі, будуючы манастыры, арганізуючы шко-лы і праводзячы місыйную акцыю. Для большай падтрымкі вуніятаў сойм прыняў у 1667 г. пастанову, якая звальняла вуніяцкае духавенства на вечныя часы ад усіх вайсковых павіннасьцяў; праваслаўнае духавенства было пакінута на ўзроўні абцяжаных станаў – мяшчан і сялян.
3 другой паловы XVII ст. вялікадзяржаўныя польскія дзейнікі ўзьнялі на нябывала жахлівы ўзровень прасьледваньне некаталікоў; пры гэтым элемэнт нацыянальна няпольскі прасьледваўся, як некаталіцкі. Соймы выдаюць мноства гнобячых і тэррорызуючых зако-наў, а канфэдэрацыі польскіх шавіністых дзеюць у тым самым кірунку. Падчас міжкаралеўя ў 1668 г. гэнэральная канфэдэрацыя пастанавіла, што адступнікі ад вуніі не павінны карыстацца апекай соймавых пастаноў, забясьпячаючых свабоду веравызнаньняў, а павінны выганяцца з бацькаўшчыны. Сойм прыняў у 1676 г. пастанову, пацьверджаную соймамі ў 1678 г. і 1699 г., забараняючую праваслаўным стаўрапігіяльным брацтвы, і наагул усім праваслаўным, зносіцца з канстантынопальскім патрыярхам, ці выяжджаць за межы дзяржавы, прымаць па справах веры пастановы ад канстантынопальскага патрыярха.
Выцісканьне беларускай мовы з дзяржаўнага ўжытку праводзілася ад даўжэйшага часу, а ў 1697 г. пастанова варшаўскага сойму забараніла карыстаць беларускай мовай у судох і ўрадах. У 1699 г. сойм пастанавіў назаўсёды забараніць праваслаўным займаць выбарныя магістрацкія пасады. У 1712 г. сойм выдаў закон забараняючы канцлерам управамацняць пячацяй акты, у якіх маецца што небудзь на карысьць некаталікоў. Каля 1717 г. быў прыгатаваны неафіцыйны праект поўнага зьнішчэньня на Беларусі і Ўкраіне праваслаўя і вуніяцтва, якое ўсё-ж захоўвала ў сабе няпольскі характар.
Для больш поўнай полёнізацыі вуніятаў быў скліканы вуніяцкі сабор у Замосьці ў 1720 г. Па гэтым саборы вуніяцкае царкоўнае ўрадаваньне і пропаведзі адбываліся толькі на польскай мове. На гэтым-жа саборы было пастаноўлена выдаць новыя літургічныя слу-жэбнікі, у якіх некаторыя службы былі зьменены на каталіцкі лад. Па саборы ў вуніяцкіх цэрквах пачалі выводзіцца іконастасы, сталі ўжывацца падоўжныя прастолы. Заместа праваслаўных квадратных, малыя аўтарыкі, чытаныя літургіі, а сярод сьвятароў ўводзіўся звычай брыцьця барады, ужываньня сутаннаў каталіцкай формы ды інш.
Канфэдэрацыя з 1732 г. пастанавіла, што іншаверцы (праваслаўныя і пратэстанты) пазбаўляюцца права быць выбранымі пасламі ў сойм, у трыбуналы, у адумысловыя камісыі, пакліканыя па якіх-бы то ні было справах; іх правы былі амаль што зраўняныя з правамі нявольнікаў. Сьвятаром было забаронена хадзіць вуліцамі са сьв. Дарамі. Усе трэбы павінны былі выкоквацца толькі з дазволу каталіцкага ксяндза і за вызначаную ім аплату на яго карысьць. Урачыстыя хаўтуры былі забаронены іншаверцам і яны павінны былі хаваць сваіх нябожчыкаў уначы. У гарадох іншаверцы павінны былі прысутнічаць пры каталіцкіх рэлігійных працэсыях. У вёсках цэрквы іншаверцаў не павінны былі мець званоў. Кананічныя правілы каталікоў павінны былі абавязваць іншаверцаў. 3 мэтай лікві-дацыі некаталіцкіх прыходаў у каралеўскіх эканоміях, у 1747 г. кароль забараніў устанаўляць у іх новых духаўнікоў, па сьмерці праваслаўных і вуніяцкіх сьвятароў, без пайменнай каралеўскай згоды. Сойм з 1764 г. пастанавіў караць сьмерцяй кожнага перайшоўшага з каталіцтва ў іншае веравызнаньне. Сойм у 1766 г. прыняў з вялікім задавальненьнем прапанову кракаўскага біскупа Солтыка – абвесьціць ворагам бацкаўшчыны кожнага, хто адважыцца сказаць у сойме прамову на карысьць некаталікоў.
Ня гледзячы на ўсю дзічыню вышэй успомненых пастаноў, яны даюць толькі слабы абраз таго жахлівага ўціску, прасьледу, тэррору і зьдзеку, якія пераносілі пад польскай уладай беларусы у гэту пару. Напады на праваслаўныя цэрквы і манастыры, пагромы і падпалы праваслаўных сьвятыняў, забойствы праваслаўных духаўнікоў, забарона направы старых і пабудовы новых цэркваў, адбіраньне гвалтам цэркваў і манастыроў, наварачваньне на вунію і каталіцтва гвалтам – гэта была «культурна-місыйная» дзейнасьць палякаў і Ватыкану на Беларусі.
Аднак, усяго гэтага бязмежнага ўціску не хапіла на тое, каб вынішчыць праваслаўе і асыміляваць беларусоў, а гэта – дзякуючы вытрываласьці беларускага народу, яго глыбокай пашане да сваей бацькоўскай веры, нацыянальнасьці і традыцыі – з аднаго боку, і – нутраному ўпадку польскай грамадзкасьці – з другога боку.
колёнізацыя польскы рэлігійны
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі / Пер. з рус. Т.М. Бутэвіч і інш.; Прадм. Дз.У. Карава, Я.І. Бараноўскага. Мн.: БелЭн, 1994. 510 с.
2. Касяк, І. З гісторыі Праваслаўнай Царквы беларускага народу / І. Касяк. – Нью-Йорк, 1956. – 191 с.
3. Костюкович П.И. Религиоведение: Уч. пособ. – Мн.: «Новое знание», 2001. – 192 с.
4. Шымуковiч С.Ф. Гiсторыя Беларусi: курс лекцый / Шымуковiч С.Ф. – Мн., 2005. – 235 с.