Нацыяцальная мадэль свету ў беларусаў
і адлюстраванне яе ў розных пластах беларускай культуры
ПЛАН
:
I.
Мастацтва першабытнаабшчыннага ладу на тэрыторыі Беларусі.
II.
Мастацтва Беларусі ў
IV
-
XIII
стст.
Дойлідства.
III.
Мастацтва Беларусі ў
XIII
-
XVI
стст.
Абарончае дойлідства.
I
. З’яўленне мастацтва ў жыцці чалавека адносіцца да далёкага перыяду гісторыі, калі ён пачаў ствараць прадметы хатняга ўжытку і прылады працы. У працэсе практычнай дзейнасці ў нашага продка пачало абуджацца пачуццё прыгажосці. Яго прыцягвала гармонія навакольнага прыроднага асяроддзя, чалавечага цела. У час палявання ён любаваўся грацыёзным спрытам звера. Усё гэта не магло не адбіцца на прадметах быту, якія вырабляў першабытны чалавек.
Сведчанне ранняй рамеснай дзейнасці на тэрыторыі сучаснай Беларусі - старажытныя археалагічныя помнікі. Даследаванне прылад працы, выяўленых пры раскопках, паказвае: гэта не толькі прадметы хатняга ўжытку, але і ў пэўнай ступені творы прыкладнога мастацтва. Першыя прыкметы ўзнікнення выяўленчага мастацтва ў Беларусі адносяцца да эпохі позняга палеаліту - прыкладна 22 - 25 стст. назад. Пры даслядаванні стаянкі першабытнага чалавека ў вёсцы Елісеевічы Бранскай вобласці знойдзена шмат караляў з ракавінак і некалькі пласцінак з біўня маманта, упрыгожаных геаметрычным арнаментам, невялікая пятнаццацісантыметровая, выразаная таксама з біўня маманта, статуэтка жанчыны. Формы яе цела перададзены выразна і пластычна, што сведчыць аб зарадженні ў першабытнага чалавека рэалістычнага ўспрымання навакольнага свету.
У эпоху позняга палеаліту людзі пачалі актыўна ўпрыгожваць сваё цела і адзення. Магчыма, у гэтым праявілася натуральная прагада прыгожага. На стаянках верхняга Прыдняпроўя сустракаюцца падвескі з ракавін, з прасвідраваных зубоў лісіцы, воўка, пацерачкі з вапняковых трубачак марскіх чарвячкоў. Упрыгаженні дапаўняліся касцянымі трубачкамі, арнаментаванымі падоўжанымі нарэзкамі. У эпоху неаліту (
V
-
IV
тысячагоддзі да н. э.) асноўнымі дасягненнямі першабытнага чалавека былі: выраб больш дасканалых - са шліфаванага каменя - прылад працы і зброі, посуду з гліны, пражы з валакністых раслін.
З разлажэннем у першым тысячагоддзі да нашай эры першабытнабшчыннага ладу ва ўсходніх славян пачынае мяняцца і характар іх гаспадарчай дзейнасці. У сувязі з развіццём земляробства вялікае значэнне набывае вытворчасць рамесных вырабоў. Здабыча і коўка жалеза адкрылі вялікія магчымасці для развіцця кавальскага і ювелірнага рамёстваў. Удасканаленне майстэрства рамеснікаў мела вялікае значэнне для развіцця дэкаратыўнага - прыкладнога мастацтва. Тагачасныя рамяство і мастацтва былі цесна звязаны. Нярэдка ў адной асобе выступаў і рамеснік, і мастак.
Да часоў першабытнаабшчыннага ладу адносіцца зараджэнне манументальнай скульпуры. Тэматыка яе вызначалася язычніцкай міфалогіяй.
У дрыгавічоў, радзімічаў і крывічоў, што насялялі тэрыторыю сучаснай Беларусі, было даволі шмат язычніцкіх бажаствоў, якім яны пакланяліся і прыносілі ахвяры, чые скульптуры стваралі. На жаль, большасць з іх, асабліва драўляных, не захаваліся да нашага часу.
З прыняццем старажытнай Руссю хрысціянства ўсе язычніцкія ідалы былі знішчаны. Да нас дайшло літаральна некалькі каменных выяў. Прыгадаем тыя, што ўяўляюць найбольшую цікавасць. Чатырохтварны ідал, знойдзены ў 1848 г. у раце Збруч, мае выгляд чатырохграннага слупа, завершанага галавой з чатырма тварамі. Так званы «шклоўскі ідал» знойдзены ў 1963 г. на беразе ракі Серабранка - прытока Дняпра. Гэта манументальная скульптура з пясчаніка мае вышыню 120 см і вагу 250 кг. Форма яе - цыліндрычная. Твар старажытнага бажества ўзбуйнены ў параўнанні з фігурай. Вельмі абагульненыя формы надаюць скульптуры манументальнасць. Такая прымітыўная апрацоўка, напрыклад, уласцівая галаве антрапаморфнага ідала з каменя - ракушачніка вышынёй 46 см, знойдзенага пры раскопках на ўскраіне Слоніма.
Язычніцкія культавыя выявы людзей і жывёл знойдзены і ў іншых месцах Беларусі. Так, у развалінах старажытнага будынка ў Віцебску адшукана залатая статуя язычніцкага бога. Другі від старажытных манументальных скульптур - каменныя бабы. Найбольш цікавымі сярод іх з’яўляліся фігуры жанчын, знойдзеныя у Слонімскім раёне. Там жа былі выяўлены каменныя скульптуры гусака, гадзюкі і іншых жывёлін.
Найбольш старажытным адлюстраваннем першага тысячагоддзя да нашай эры з’яўляецца фігурка з абпаленай гліны вышынёй 3,5 см, якая ўяўляе старога з барадой, зачасанымі валасамі (знойдзена паблізу вёскі Багушевічы Бярэзінскага раёна). Першабытнае мастацтва мае вялікае пазнавальнае значэнне для вывучэння гісторыі культуры Беларусі.
II
.
Разглядаючы мастацтва Беларусі гэтага перыяду, неабходна падкрэсліць яго непарыўную сувязь з культурай усёй Старажытнай Русі, адзначыць характэрныя асаблівасці, уласцівыя менавіта беларускаму мастацтву, своеасаблівасць нацыянальных помнікаў дойлідства.
Агульнасць культурных сувязей праўляецца ў адзінстве будаўнічай тэхнікі і архітэктуры. Але пры едзінстве, што вынікае з традыцый дойлідства Старажытнай Русі, архітэктура беларускіх зямель развівалася ў некалькіх самастойных напрамках. Сведчанне гэтага - помнікі мясцовага манументальнага дойлідства, якія захаваліся да нашага часу.
У эпоху Кіеўскай дзяржавы і феадальнай раздробленасці на тэрыторыі сучаснай Беларусі шырока развіваецца горадабудаўніцтва. Згодна з летапісам, у
IX
-
XI
стст. узніклі гарады: Полацк (862), Тураў (980), Заслаўе (канец
X
ст.), Мінск і Орша (1067). У іх узводзяцца збудаванні самага рознага прызначэння: княжацкія харомы, царквы, манастыры.
Да ліку самых старых гарадоў Беларусі належыць Полацк. Ранняе паселішча ў раёне сучаснага Полацка ўзнікла на месцы ўмацаванага валамі гарадзішча, размешчанага ў нізоўях прытока Заходняй Дзвіны - Палоты. На мяжы
X
-
XI
стст. гэта ўжо быў добра ўмацаваны горад, плошча дзяцінца якога дасягала 7 га.
Першым з ліку выдатных культавых збудаванняў Полацка і ўвогуле заходніх абласцей Старажытнай Русі з’яўляецца Сафійскі сабор, закладзены паміж 1044 і 1066 гг. Грэчаскае слова «сафія» літаральна азначала «майстэрства, веды, мудрасць». Але хрысціянамі сэнс яго тлумачыўся больш шырока і звязваўся, у прыватнасці, з ідэяй чалавечай «аднадумнасці і супольнасці».
Узводзілі сабор усім мірам. Гэта быў галоўны будынак не толькі сталіцы, але і ўсяго княства. У вачах жыхароў Полацкай зямлі Сафійскі сабор сімвалізаваў іх аднадумнасць і еднасць. Аб першапачатковым яго выглядзе захаваліся супярэчлівыя звесткі. У адных крыніцах храм гэты называецца сямікупальным, у другіх - пяцікупальным. У нашы дні ад старажытнага сабора засталіся асобныя часткі падмуркаў, тры абсіды (гранёныя выступы будынка), склеп і часткі ўнутраных слупоў. Фрагменты, што захаваліся, дазваляюць меркаваць, што ў мінулым гэты помнік архітэктуры быў ў многім падобны на Кіеўскую Сафію, але меў і некаторыя адрозненні. Адной з арыгінальных асаблівасцей полацкакага сабора з’яўляюцца гранёныя абсіды. Ні ў Кіеве, ні ў Ноўгарадзе такія абсіды не сустракаюцца. Таксама характэрная рыса храма ў Полацку - адсутнасць абходных галерэй і вежаў. Дзякуючы гэтаму вонкавы аб’ём збудавання выглядаў больш велічным і дынамічным.
У
XVIII
ст. гэты помнік архітэктуры поўнасцю перабудавалі
:
зніклі купалы, з
’
явіліся дзве вежы на галоўным фасаде. Сабор быў пераўтвораны ва уніяцкую базіліку.
Другі славуты архітэктурны помнік полацкай зямлі - Спаса - Ефрасінеўская царква, пабудаваная паміж 1128 і 1156 гг. дойлідам Іаанам. Гэта аднагаловая пабудова невялікага памеру, про
Выдатны помнік старажытнай манументальнай архітэктуры - Барысаглебская царква
XII
ст., якая дагэтуль узвышаецца на Замкавай гары г. Гродна. Сцены невялікага храма выкладзены з чырвонай цеглы. У іх умураваны паліраваныя плоскія цёмна - чырвоныя камяні, а таксама керамічныя пліты, пакрытыя глазурай жоўта - залатых і бірузова - зялёных таноў. Амаль восемсот гадоў упрыгожваюць яны фасады пабудовы, але не страцілі сакавітасці і чысціні колеру. Ствараецца ілюзія інкрустацыі каштоўнымі каменямі. У скляпенні і верхнія часткі ўнутраных сцен былі ўмураваны керамічныя гаршкі - галоснікі. Гэты дойлідскі прыём змягчаў гук, забяспечваючы тым не менш добрую акустыку. Падлога храма была пакрыта керамічнымі пліткамі зялёнага, жоўтага, і карычневага колеру, што ўтваралі арнаментальны дыван вялікай мастацкай выразнасці. Барысаглебская царква, размешчаная на высокім абрывістым беразе Нёмана, захавалася не поўнасцю. Скляпенні яе і купал зніклі даўно, паўднёвыя і частка заходняй сцяны абваліліся ў выніку апоўзня 1853 г.
Адным з найбольш значных помнікаў дойлідства раннефеадальнай эпохі на тэрыторыі Беларусі была Благавешчанская царква у г. Віцебску (сярэдзіна
XII
ст.). Гэты аднакупальны, трохабсідны храм размяшчаўся на левым беразе Заходняй дзвіны. Архітэктура яго была простай, але выразнай
:
сцены ажыўляліся толькі паўцыркульнымі кіламі і вертыкальнымі лапаткамі. На жаль, зрайнаваны ён ужо ў наш час.
III
.
Да
XIII
ст. звесткі аб мураваных крапасных збудаваннях на тэрыторыі Беларусі адсутнічаюць. Але ўжо ў перыяд феадальнай раздробленасці і распаду Кіеўскай дзяржавы з’яўляюцца першыя мураваныя збудаванні тыпу асобнай магутнай абарончай вежы
, якая абкружалася землянымі і драўлянымі ўмацаваннямі. Падобныя вежы - данжоны ў
VIII
-
XIV
стст. былі пашыраныя таксама ў Польшчы, Скандынавіі, Прыбалтыцы, паўночна - заходняй Русі, на Валыні. З розных крыніцаў вядома пра вежы ў Полацку, Тураве, Гародне, Навагрудку, Бярэсці.
У раённым центре Камянец Брэсцкай вобласці да цяперашніх дзён захавалася абаронна - вартавое збудаванне, вядомае як Белая Вежа. Летапіс сведчыць, што ўзведзена яна майстрам Алексай пры дапамозе мясцовых жыхароў у
XIII
стагодзі (паміж 1276 і 1288 гг.). Вежа круглая з вонкавым дыяметрам 13,6 м пры таўшчыні сцен 2,5 м. Вышыня - 29,4 м. Пяць яе ярусаў злучаны паміж сабой унутранай лесвіцай. А з трэцяга яруса можна было дабрацца да верхняй пляцоўкі таксама і па каменных прыступках, што знаходзіліся ў тоўстых сценах. Агульная плошча памяшканняў на ўсіх паверхах дасягала 300 кв. м., што дазваляла ў час абароны размясціць шмат воінаў. Змураваныя з цэглы сцены крыху нахіленыя ўнутр, не маюць звонку гарызантальных чляненняў і завершаныя буйнымі зубцамі, адпаведнымі агульным прапорцыям вежы. У гэтым помніку спалучыліся кампазіцыйныя, канструктыўныя і дэкаратыўныя прыёмы раманскай архітэктуры з раннегатычнымі.
У другой палове
XIII
ст. узнікла новая дзяржава - Вялікае Княства Літоўскае. У гэты час у беларускім дойлідстве з’яўляецца новы тып манументальнага
збудавання - замак
,
які спалучаў у сабе жылыя і абарончыя функцыі, а таксама задачы грамадскага прадстаўніцтва. Заходнія рубяжы ВКЛ аперазаў цэлы ланцуг мураваных замкаў у Крэве, Лідзе, Медніках, Троках, Навагрудку, Гародне і Вільні.
Па планіровачна - кампазіцыйным вырашенні адзначаныя замкі падзеляюцца на два тыпы. Замкі ў Крэве і Лідзе, пабудаваныя ў першай палове
XIV
ст., уяўляюць тып замка - кастэлі
з рэгулярнай формай плана і тучнымі землянымі ўмацаваннямі. Яны ўзведзеныя на нізіннай мясцовасці на насыпным узвышшы і абкружаныя ровам з вадою. Магутныя мураваныя сцены (вышынёй каля 12 м, таўшчынёй 2,75 м) утваралі ў плане неправільны чатырохвугольнік, блізкі да квадрата. Баявую моц сценаў, якія завяршаліся крытымі навяснымі галерэямі і байніцамі, узмацнялі дзве квадратныя ў плане вуглавыя вежы, размешчаныя па дыяганалі замкавага двара. Вежы ўяўлялі з сябе лаканічныя прызматычныя аб’ёмы без вонкавых гарызантальных гляненняў, накрытыя чатырохсхільнымі шатрамі. Унутры яны мелі некалькі ярусаў, перакрытых крыжовымі і нярвюрнымі скляпеннямі. Дапаможныя службы размяшчаліся ў драўляных пабудовах унутры двара ў адрозненне ад рыцарскіх замкаў - канветхаўзаў, якія мелі па перыметры масіўныя мураваныя будынкі з развітай сеткай памяшканняў.
Другі архітэктурны тып уяўляюць нерэгулярныя замкі
ў Навагрудку і Гародні, якія працягвалі развіваць традыцыі ўмацаваных гарадзішчаў і дзядзінцаў старажытных гарадоў. Яны размяшчаліся на натуральных узвышшах вышінёй 30 - 40 м і мелі ў плане паліганальную форму, адпаведную рэльефу. Да канца
XIV
ст. аснову іх складалі драўляныя сцены - гародні ў спалучэнні з адной магутнай мураванай вежай, якія былі ўзведзеныя яшчэ ў
XIII
ст.
Пасля разгрому Тэўтонскага ордэна ў Грунвальдскай бітве (1410 г) будаўніцтва замкаў агульнадзяржаўнага прызначэння скарацілася, але беларускае дойлідства ў цэлым працягвала захоўваць абарончы характар. На мяжы
XV
-
XVI
стст. пашыралася будаўніцтва прыватных замкаў
.
Вышэйшым дасягненнем нацыянальнага ваенна - інжынернага мастацтва пачатку
XVI
ст. з’яўляецца замак у Міры, які належаў старажытнаму праваслаўнаму феадальнаму роду Іллінічаў. Магутныя сцены, якія ўтвараюць амаль квадратны замкнёны двор, і пяць шматярусных вежаў былі ўзведзены у 1506 - 1510 гг. Замак абкружалі штучныя земляныя ўмацаванні - вал і роў, праз які перакінуты развадны мост. Сцены мелі тры ўзроўні бою. У ніжняй частцы сценаў прарэзаны амбразуры для гарматаў. На вышыні 8 м унутры сценаў ішла галерэя з ружэйнымі байніцамі. Завяршала сцены баёвая пляцоўка, пакрытая зубчатым парапетам. Вежы маюць аднолькавы прынцып кампазіцыйнай будовы. Асаблівай магутнасцю вылучалася шасціярусная вежа - брама. Дэкаратыўнае аздабленне помніка заснавана на спалучэнні адкрытай цаглянай муроўкі з украпінамі камянёў і атынкаваных арачных нішаў, раструбай амбразур, арнаментальных паясоў. Разнастайны прапарцыянальны лад і дэкор вежаў надаюць замку непаўторны мастацкі вобраз.
Падобныя кампазіцыю, дэкор і фартыфікацыйныя элементы мелі абарончыя царквы
канца
XV
- пачатку
XVI
стст. у Полацку, Супраслі, Сынковічах і Мураванцы. Заснавальнікам гэтага тыпу культавых будынкаў з’явіўся, верагодна, Сафійскі сабор ў Полацку, які ў 1495 - 1501 гг. быў перабудованы і набыў абарончыя абрысы. Самабытная архітэктура цэркваў - крэпасцей склалася на аснове знітавання структуры руска - візантыйскага крыжова - купальнага храма і традыцыйных прыёмаў мясцовага дойлідства. Найбольш выдатнымі помнікамі цэрквей - крэпасцей лічацца цэрквы ў Сынковічах і Мураванцы.
Акрамя чатырохвежавых храмаў - крэпасцей да беларускай готыкі належаць яшчэ некалькі старадаўніх культавых будынкаў, якія не маюць выяўленых абарончых прыстасаванняў. Гэта найбольш раннія на беларускай зямлі мураваныя касцёлы
XV
-
XVI
стст. у вёсках Ішкалдзь, Уселюб, Гнезна, а таксама Барысаглебская царква ў Навагрудку. Ім уласцівыя гатычная канструкція і мысцовы характар дэкору: нярвюрныя скляпенні, контрфорсы, стральчастыя прыёмы, тоўстыя сцены, аздобленыя ўзорам з атынкаваных арачных нішаў і цёмнай перапаленай цеглы.
Менавіта два помнікі беларускага абарончага дойлідства: замак у Міры і царква - крэпасць у Сынковічах уключаныя ў каталог шэдэўраў сусветнай архітэктуры.
Літаратура
:
1.
«Народная асвета» № 5, 6, 7
/ 1994
г.
2.
«Роднае слова» № 8, 9
/ 1993
г.