Вядучыя напрамкі і плыні ў еўрапейскай і сусветнай літаратуры
ХVІ
-
ХХ ст.
ЗМЕСТ
1. Вядучыя напрамкі і плыні ў еўрапейскай і сусветнай літаратуры ХVІ–ХХ ст.
1.1 Барока
1.2 Класіцызм
1.3Сентыменталізм
1.4Рамантызм
1.5Рэалізм
1.5.1Агульнае паняцце аб рэалізме. Шляхі станаўлення і развіцця рэалізму ў сусветнай літаратуры
1.5.2Рэалізм у беларускай літаратуры
1.5.3Рэалізм і сучаснае літаратуразнаўства.Сацыялістычны рэалізму святле сённяшніх меркаванняў і поглядаў
1.6Натуралізм
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Вядучыя напрамкі і плыні ў еўрапейскай і сусветнай літаратуры ХVІ–ХХ ст.
1.1 Барока
Барока (ад італ. barocco, літаральна незвычайны, дзіўны; ёсць і іншыя этымалагічныя версіі-трактоўкі дадзенага слова-тэрміна) – адзін з вядучых стыляў у еўрапейскім мастацтве, які развіваўся нераўнамерна і несінхронна з сярэдзіны ХVІ ст. (Іспанія, Італія) да 80-х гг. ХVІІІ ст. (Венгрыя, славянскія краіны). Барока ахапіла ўсе віды мастацтва, наклала адбітак на асаблівасці навуковай і філасофскай думкі, на розныя бакі культурнага жыцця і побыту. Наогул можна з поўнай падставай (і на гэта ўказвае большасць даследчыкаў дадзенага метаду і стылю) весці гаворку аб барочным светапоглядзе і светаадчуванні.
Барока ўключыла ў сябе розныя ідэйныя плыні і мастацкія тэндэнцыі. Яго шырока выкарыстоўвалі і прадстаўнікі Контррэфармацыі, і пратэстанты, і праваслаўнае духавенства, і, вядома ж, дваранская арыстакратыя, а таксама сярэднія і бяднейшыя слаі тагачаснага насельніцтва.
Барока як мастацкі стыль вылучае дынаміка, афектнасць, патэтыка, тэатральнасць, ілюзіанізм, сутыкненне фантастыкі і рэальнасці. Яго таксама характарызуюць імкненне да антытэз, гіпербал, складаных метафар і наогул да ўсяго незвычайнага, нечуванага, нават сенсацыйнага. У творах барочных аўтараў таксама шмат схаластыкі, малазразумелых сілагізмаў і г. д. Свет паўстае перад мастакамі барока як хаатычны, пазбаўлены ўстойлівасці; ён знаходзіцца ў стане пастаянных змен, якія нічога добрага з сабой не нясуць. Тэма ілюзорнасці шчасця, хісткасці жыццёвых каштоўнасцей, поўнай улады над светам року і выпадку – адна з цэнтральных тэм барочных аўтараў. Позняе Адраджэнне з крызісам гуманістычнай ідэалогіі наклала, такім чынам, на борока свой выразны адбітак.
Літаратура барока прадстаўлена ў Іспаніі паэзіяй Гангоры-і-Аргатэ (г. зв. гангарызм), трагедыямі Кальдэрона, драмамі Тырса дэ Маліны, сатырай Кеведа-і-Вільегаса (у тым ліку і яго хітрунскім раманам); у Італіі – паэзіяй Т. Таса і Дж. Марына (г. зв. марынізм); у Германіі – трагедыямі А. Грыфіуса і Д. Лаэнштэйна, лірыкай П. Флемінга і Ф. Шпе, раманам Грымельсхаузена; у Францыі – паэзіяй і прозай Т. д’Абінье, раманамі, байкамі і вершамі М. дэ Скюдэры (г. зв. прэцыёзная літаратура), раманамі Ш. Сарэля; у Англіі – трагікамедыямі Ф. Бамонта і Дж. Флетчара. Як ужо адзначалася ў самым пачатку пытання, барока адбілася і ў славянскіх літаратурах, у прыватнасці, у творчасці Я. Морштына, С. Твардоўскага, (Польша), А. Міхны (Чэхія), І. Гундуліча (Харватыя), І. Велічкоўскага, К. Саковіча (Украіна), С. Полацкага (Беларусь і Расія).
Дарэчы, барока знайшло таксама і сваіх тэарэтыкаў. Найбольш арыгінальнымі сярод іх з’яўляюцца іспанец Б. Грасіян (трактат «Штодзённы аракул ці Мастацтва Асцярожнасці», 1647) і італьянец Э. Тэзаура («Падзорная труба Арыстоцеля», 1655).
К сярэдзіне ХVІІІ ст. барока ў яго арыстакратычна-прыдворным варыянце трансфармуецца ў стыль ракако (фр. rococo – маленькія каменьчыкі, ракавінкі), асноўная прыкмета якога – геданізм. У літаратуры ракако, што імкнулася да камернасці, інтымнасці, атрымала развіццё анакрэонтыка, галантная лірыка, розныя віды «лёгкай паэзіі» (пасланні, экспромты, элегіі) і г. д.
Як зазначае адзін з самых дасведчаных даследчыкаў беларускага літаратурнага барока А. Мальдзіс, «у беларускай літаратуры і шматмоўнай літаратуры Беларусі барока найбольш выразна выявілася ў пераходны перыяд, асабліва ў другой палове ХVІІ – першай трэці ХVІІІ стст. Беларускае барока цесна звязана з ідэямі Контррэфармацыі, што асабліва адчуваецца ў містычнасці ідэалу і рытарычнай зададзенасці, але як мастацкае светаўспрыманне значна шырэй за іх. Эстэтыка борока была крокам наперад у мастацкім развіцці Беларусі. Тут сінтэзаваліся сярэдневяковыя і рэнесансавыя традыцыі, упершыню скрыжоўваліся шляхі развіцця пісьмовай літаратуры і фальклору». Барока на Беларусі прадстаўлялі такія аўтары, як С. Полацкі, Д. Рудніцкі, М. Сарбеўскі (тэарэтык барока і наогул прыгожага пісьменства на Беларусі). Акрамя таго, яно выявілася даволі выпукла ў школьнай драме (у тым ліку і ў інтэрмедыях, якія побач з падобнымі творамі народнага тэатра стаяць ля вытокаў беларускай нацыянальнай прафесійнай драматургіі), ананімнай парадыйна-сатырычнай і гумарыстычнай паэзіі («Птушыны баль», «Ліст да Абуховіча», «Казане руске» і інш.), песенна-інтымнай лірыцы.
1.2 Класіцызм
Класіцызмам (ад лац. classicus – узорны) называецца метад, напрамак і стыль еўрапейскай мастацкай культуры (у тым ліку і літаратуры) другой паловы ХVІІ – пачатку ХІХ стст.
Сутнасць класіцызму выявілася ў кананізацыі антычнай класікі, арыентацыі на яе як на дасканалы ўзор для наследавання, у нарматыўнасці эстэтычных крытэрыяў, ідэалізацыі і абстрактнасці вобразнага абугульнення (тыпізацыі) без усебаковага выяўлення пры гэтым непаўторна-асабовага (індывідуалізацыі). Класіцызм характарызуецца універсальнасцю, бо ахапіў усе віды мастацтва, а таксама эстэтыку і крытыку. Для яго характэрна таксама пэўнае стылявое адзінства.
Як мастацкі метад класіцызм грунтаваўся ў многім на традыцыях Адраджэння (крыху забягаючы наперад, заўважым што ў класіцызме таксама было вельмі шмат момантаў, якія ішлі ўразрэз з адраджэнскай дактрынай), сінтэзуючы пры гэтым таксама ў пэўнай ступені і некаторыя дасягненні барока.
Паэтыка класіцызму пачала складвацца ў эпоху позняга Адраджэння ў Італіі (працы Л. Кастэльвестра і Ю. Скалігера). Аднак у якасці цэласнай мастацкай сістэмы класіцызм выступіў толькі ў ХVІІ ст. у Францыі ў перыяд умацавання і росквіту ў дадзенай краіне абсалютызму. Першым буйным тэарэтыкам французскага класіцызму стаў Ф. Малерб, аднак закончанае сістэмнае выражэнне дадзены метад і стыль атрымаў у вершаваным трактаце М. Буало «Паэтычнае майстэрства» (1674).
Працягваючы некаторыя традыцыі Адраджэння (пакланенне антычным пісьменнікам, вера ў розум, ідэал гармоніі і меры), класіцызм разам з тым з’яўляўся своеасаблівай антытэзай Рэнесансу. Гэта выяўлялася ў тым, што за знешняй гармоніяй у класіцызме хаваецца ўнутраная антынамічнасць светаадчування. Дадзеная акалічнасць крыху родніць класіцызм з барока, хоць гэтыя метады ў аснове сваёй надзвычай розныя. Родавае і індывідуальнае, грамадскае і асабістае, розум і пачуццё, цывілізацыя і прырода ў мастацтве Рэнесансу выступалі (праўда, у асноўным у тэндэнцыі) як адзінае гарманічнае цэлае. У класіцызме ж яны рэзка палярызуюцца. У аснове эстэтыкі класіцызму ляжаць прынцыпы рацыяналізму, якія адпавядаюць філасофскім ідэям картэзіянства. Яны сцвярджаюць погляд на мастацкі твор як на поўнасцю штучнае ўтварэнне, арганізаванае розумам і логікай, без якіх бы там ні было прымешак інтуіцыі, падсвядомага і г. д.
Эстэтыка класіцызму ўсталёўвае строгую іерархію жанраў, якія падзяляюцца на два супрацьлеглыя полюсы: «высокія» і «нізкія». Сфера «высокіх» жанраў, да якіх адносяцца трагедыя, эпапея і ода (пісаліся дадзеныя жанры толькі вершам), – дзяржаўнае жыццё, важныя гістарычныя падзеі, міфалогія; героі твораў – манархі, палкаводцы, вядомыя міфалагічныя асобы, рэлігійныя падзвіжнікі. «Нізкія» жанры (камедыя, сатыра, байка) адлюстроўваюць прыватнае паўсядзённае жыццё сярэдніх па свайму грамадскаму становішчу і матэрыяльнаму дастатку людзей. Часам у персанажную сферу «нізкіх» жанраў пранікаюць і прадстаўнікі вясковага і гарадскога плебсу. Прамежкавае месца адведзена «сярэднім» жанрам – элегіі, ідыліі, пасланню, санету, песні. Кожны жанр у класіцызме мае строгія межы і яскрава выражаныя фармальныя прыкметы. Не дапускалася спалучэння ў творах узвышанага і нізкага, трагічнага і камічнага, гераічнага і звычайнага: што дазволена сатыры, тое не павінна быць у трагедыі, што з’яўляецца прыдатным для камедыі, тое ні ў якім разе не павінна выкарыстоўвацца ў эпапеі, і г. д.
Вядучым жанрам класіцызму стала трагедыя, звернутая да адлюстравання важнейшых грамадскіх і маральна-этычных праблем веку. Грамадскія канфлікты паўстаюць у ёй адлюстраванымі ў душах герояў, якія пастаўлены перад неабходнасцю выбару паміж дзяржаўным доўгам і асабістымі памкненнямі. Самымі вядомымі французскімі трагікамі класіцыстычнага часу з’яўляюцца П. Карнэль і Ж. Расін.
У класіцыстычную французскую камедыю найбольшы ўклад унёс Ж. Мальер, у байку – Ж. Лафантэн, сатыру – Н. Буало, маралістычную прозу – Ф. Ларашфуко.
Рацыяналістычны падыход вызначаў у класіцыстаў адносіны да паэтычнай формы: кожны твор павінен быць строга прадуманым, кампазіцыя пабудавана лагічна, з суразмернасцю кожнай часткі, стыль характарызавацца празрыстасцю, мова – лаканічнасцю і дакладнасцю.
Асабліва строгія патрабаванні прад’яўляліся да драматычных жанраў, перш за ўсё да трагедыі, якая павінна была складацца з пяці актаў. Камедыі маглі быць і трохактовымі (у ХVІІІ ст. з’яўляюцца аднаактовыя камедыі), але ні ў якім разе чатырох- ці двухактовымі. Вельмі строга сачылі тэарэтыкі класіцызму за выкананнем прынцыпу трох адзінстваў – месца, дзеяння і часу, сфармуляваных яшчэ ў трактатах Дж. Трысіна і Ю. Скалігера, якія ў сваю чаргу абапіраліся на «Паэтыку» Арыстоцеля. Згодна правілу адзінства месца, усё дзеянне павінна адбывацца ў адным месцы – палацы, доме ці нават пакоі. Адзінства часу патрабавала, каб дзеянне п’есы абавязкова ўкладвалася ў сутачны адрэзак. Нарэшце, адзінства дзеяння вымушала, каб падзеі, адлюстраваныя ў п’есе, мелі свой пачатак, развіццё і заканчэнне. Акрамя таго, у творы не павінна быць ніякіх «лішніх» эпізодаў і дзеючых асоб – усяго таго, што не звязана з асноўным дзеяннем.
Пік у развіцці французскага класіцызму прыпадае на 60–80-я гг. ХVІІ ст. Затым ён крыху занепадае, а з пачаткам эпохі Асветніцтва зноў адраджаецца і існуе больш-менш стабільна да Вялікай французскай буржуазнай рэвалюцыі, а таксама ў час яе. Асаблівы ўклад у французскі асветніцкі класіцызм унеслі Вальтэр і М.Ж. Шэнье. Поўнасцю знік класіцызм з літаратуры Францыі толькі к 30-м гг. ХІХ ст.
Пад уплывам французскай літаратуры класіцызм развіваецца і ў іншых краінах Еўропы: у Англіі (А. Поп, Дж. Адысан), Італіі (В. Альф’еры, часткова У. Фаскола), Германіі (І. Готшэд, і асабліва прадстаўнікі веймарскага класіцызму ў асобах І. Гётэ і Ф. Шылера), Расіі (А. Канцемір, В. Традзьякоўскі, М. Ламаносаў, А. Сумарокаў).
«На Беларусі, у Польшчы і Літве, – пішуць У. Конан і А. Мальдіс, – тэндэнцыі класіцызму прыкметны з ХVІІ ст. як у тэорыі (курсы паэтыкі і рыторыкі), так і ў мастацкай практыцы (пераважна ў архітэктуры і сілабічнай паэзіі)». У якасці прыкладу вучоныя прыводзяць дзейнасць М. Сарбеўскага (тэорыя) і С. Полацкага (паэзія, прычым у спалучэнні з барочнымі элементамі). Больш жа паслядоўна, на думку гэтых жа даследчыкаў, класіцызм у беларускай літаратуры і шматмоўнай літаратуры Беларусі выявіўся ў 2-й пал. ХVІІ – пач. ХІХ стст. у творчасці А. Нарушэвіча, А. Нямцэвіча, Ф. Багамольца, Т. Глінскай, І. Сакольскага, І. Галянеўскага, М. Карыцкага, М. Цяцерскага, К. Марашэўскага, І. Юрэвіча, а таксама ў ананімнай бурлескнай паэзіі («Таго дня вельмі слаўнага», «Стары Восіп барадаты», «Уваскрасенне Хрыстова» і інш.). Эстэтыка класіцызму наклала пэўны адбітак на творчасць некаторых пісьменнікаў ХІХ ст. (Я. Чачота, Я. Баршчэўскага, В. Дуніна-Марцінкевіча).
У літаратуразнаўстве ў дачыненні да шэрагу з’яў еўрапейскай літаратуры ХІХ–ХХ стст. ужываецца тэрмін «неакласіцызм». Як адзначаецца ў ЛЭС, «літаратурныя з’явы, якія адносяцца да неакласіцызму, працягваючы ў чымсьці традыцыі класіцызму, узніклі, аднак, пасля змены яго другімі накірункамі (не раней пач. ХІХ ст.) і ў розных гістарычных умовах і нацыянальных літаратурах набылі рознае ідэйна-мастацкае значэнне. Неакласіцызм знаходзяць у «лёгкай паэзіі», у вершах А. Майкава і М.Ф. Шчарбіны, у «парнасцаў», у паэзіі і драматургіі рускіх сімвалістаў (І.Ф. Аненскі, В.Я. Брусаў, Вяч. Іваноў), у сучаснай французскай драматургіі (Ж. Ануй, Ж.П. Сартр, Ж. Жыраду»).
1.3 Сентыменталізм
Як ужо адзначалася ў пытанні, прысвечаным разгляду пафасу, тэарэтыкамі літаратуры вылучаецца сентыментальны пафас, які можа характарызаваць твор любой эпохі, і сентыменталізм як літаратурна-мастацкі метад і стыль, на аснове якога ў канкрэтны час (сярэдзіна – другая палова ХVІІІ ст.) утварыўся ў Еўропе адпаведны літаратурны напрамак.
Сентыменталізмам (ад франц. sentiment – пачуццё, англ. sentimental – пачуццёвы) называецца напрамак у еўрапейскай літаратуры другой паловы ХVІІІ ст., узнікшы ў выніку крызісу асветніцкага рацыяналізму. Тэрмін «сентыментальны» ў дачыненні да літаратуры пачаў выкарыстоўвацца яшчэ з канца 1740-х гг., аднак канчаткова замацаваўся пасля выхаду рамана англійскага пісьменніка Л. Стэрна «Сентыментальнае падарожжа па Францыі і Італіі» (1768). Менавіта ў Англіі, у яе літаратуры, сентыменталізм якраз і атрымаў сваё найбольш закончанае сістэмнае выражэнне.
Хоць сентыменталізм і парадзіў крызіс асветніцкай ідэалогіі, яго прадстаўнікі, зазначым, не поўнасцю парываюць з традыцыямі Асветніцтва. «Надаючы асаблівае значэнне пачуццю, жыццю сэрца, апеліруючы да этычных асноў чалавечага быцця, сентыменталісты не адмаўлялі значэнне розуму, ведаў для ўдасканалення чалавека. Пачуццё ў сентыменталісцкім вытлумачэнні не ірацыянальнае. Будучы падобным да розуму, яно ёсць натуральная праява чалавечай прыроды. Як і розум, у сентыменталістаў несапсаванае, непасрэднае пачуццё супрацьпастаўлена забабонам сацыяльным, саслоўным, рэлігійным. Сувязь сентыменталізму з філасофіяй Асветніцтва сказалася і ў вастрыні маральна-этычнай праблематыкі твораў, у ідэі пазасаслоўнай каштоўнасці асобы».
Як ужо адзначалася вышэй, у творах сентыменталістаў на першы план выводзілася пачуццё. Акрамя таго, пісьменнікі дадзенага напрамку надавалі асаблівую ўвагу адлюстраванню жыцця ніжэйшых слаёў грамадства і даволі высока ставілі іх лепшыя маральныя і духоўныя каштоўнасці, не сапсаваныя гарадской цывілізацыяй. Жыццё на ўлонні прыроды, удалечыні ад гарадскога тлуму і сапсаваных нораваў было своеасаблівым ідэалам для пісьменнікаў-сентыменталістаў і іх станоўчых герояў.
Найбольш раннім выяўленнем сентыменталізму ў літаратуры лічыцца пейзажная лірыка англійскага паэта Дж. Томпсана, аўтара зборніка «Поры года» (1726–1730), які стаў этапным у фарміраванні ўсяго напрамку. Еўрапейскую вядомасць атрымала «Элегія, напісаная на вясковых могілках» (1751) Т. Грэя. Акрамя гэтых двух паэтаў англійскую сентыменталісцкую літаратуру найбольш моцна і ярка прадстаўлялі такія аўтары, як Э. Юнг, О. Голдсміт, У. Каупер, а таксама ўжо ўпамянуты намі вышэй Л. Стэрн.
Французскі сентыменталізм звязаны галоўным чынам з дзейнасцю Ж.-Ж. Русо, яго аднадумцаў і паслядоўнікаў (Д. Дзідро, А. Прэво, П. Марыво і інш.). Найбольшую вядомасць атрымаў раман Русо «Юлія, ці Новая Элаіза» (1761), у якім распавядаецца аб каханні шляхцянкі Юліі і яе настаўніка Сен-Прэ, чалавека разумнага, але беднага.
У Германіі ідэі еўрапейскага сентыменталізму знайшлі сваё адлюстраванне ў творчасці «шцюрмераў» – прадстаўнікоў літаратурнага аб’яднання «Бура і націск» (ням. «Sturm und Drang»). Найбольш моцна сентыменталісцкія прынцыпы пісьма ўвасобіліся ў творчасці Г. Бюргера, І. Гердэра, І.В. Гётэ, Ф. Шылера.
Рускі сентыменталізм развівалі такія пісьменнікі, як Ф. Эмін, М. Хераскаў, В. Лукін, М. Мураўёў і інш. Асабліва шырокую папулярнасць у асяроддзі рускага чытача набыла аповесць М. Карамзіна «Бедная Ліза» (1791). Акрамя таго, М. Карамзін выступіў у ролі тэарэтыка сентыменталізму (артыкул «Што патрэбна аўтару?», 1793).
Сентыменталізм па прычыне слабой развітасці беларускай літаратуры ў ХVІІІ ст. у сувязі з вядомымі грамадска-палітычнымі і культурнымі фактарамі не аформіўся ў ёй у самастоўную плынь. Разам з тым ён знайшоў выяўленне на Беларусі ў творчасці польскіх сентыменталістаў Ф. Князьніна, Ф. Карпінскага, І. Быкоўскага, Т. Глінскай, а таксама польска-беларускіх літаратараў ХІХ ст., і ў першую чаргу ў Я. Чачота (вершы «Да мілых мужычкоў», «Плакала бяроза ды гаварыла…», «На прыезд Адама Міцкевіча» і інш.), В. Дуніна-Марцінкевіча («Сялянка», «Гапон», «Вечарніцы», «Купала», «Шчароўскія дажынкі» і інш.). Прыкметы сентыменталізму даволі моцна выявіліся і ў паэме «Мачыха» Адэлі з Устроні. «Лепшыя якасці сентыменталізму (гуманізм, цікавасць да чалавека і яго душэўнага свету) атрымалі далейшае развіццё ў беларускай літаратуры канца ХІХ, і асабліва пачатку ХХ ст. (раннія паэмы Я. Купалы, творы З. Бядулі, У. Галубка і інш.)».
1.4 Рамантызм
Рамантызм – гэта адзін з буйнейшых накірункаў сусветнай літаратуры Новага часу, які найбольш моцна выявіўся ў прыгожым пісьменстве Еўропы і Паўночнай Амерыкі ў канцы ХVІІІ – першай трэці ХІХ стст. Па этымалогіі слова «рамантызм» французскае (romantisme), якое сваімі карэннямі ідзе ў іспанскую мову (romance – лірычны верш, пакладзены на музыку і напісаны на раманскай, а не на лацінскай мове). У ХVІІІ ст. рамантычным называлася ўсё фантастычнае, незвычайнае, якое сустракаецца толькі ў кнігах, а не ў рэчаіснасці. На рубяжы ХVІІІ–ХІХ стст. слова «рамантызм» становіцца тэрмінам для абазначэння новага літаратурнага накірунку, процілеглага класіцызму. У такім менавіта значэнні гэта слова ўжываецца і зараз. Яго нельга поўнасцю атаясамліваць з рамантыкай, пад якой падразумяваецца пазачасавы, не прывязаны да нейкай канкрэтнай эпохі пафас літаратурна-мастацкага твора, своеасаблівы тып ідэйна-эмацыянальных адносін да жыцця, у аснове якога ляжыць глыбока асабістае, напружана-страснае імкненне да ўзвышанага ідэалу, незадаволенасць існуючым становішчам і прага іншага, лепшага і прыгажэйшага жыцця.
Сучасная літаратурная навука вылучае ў развіцці рамантызму некалькі стадый альбо этапаў. Пачаткам рамантызму лічыцца перадрамантызм (ад франц. preromantisme), пад якім падразумяваецца комплекс ідэйна-стылёвых тэндэнцый у еўрапейскай літаратуры другой паловы ХVІІІ – пачатку ХІХ стст. Будучы папярэднікам раматызму, перадрамантызм захоўвае генетычную пераемнасць з літаратурай сентыменталізму (апалогія «пачуцця», паэтызацыя «мірнай» прыроды, даўніны, захапленне фальклорам і г. д.); аднак, калі ў рамках сентыменталізму ажыццяўляецца крытыка асветніцкага рацыяналізму, дык перадрамантызм – пачатак яго бескампраміснага адмаўлення. Звязаны з выхадам на авансцэну літаратуры «трэцяга саслоўя», перадрамантызм прасякнуты пафасам самавызначэння і сцвярджэння асобы. Найбольш поўна перадрамантызм развіўся ў Англіі: творчасць Т. Чацертона, Дж. Макферсана («Песні Асіяна»), гатычны раман Х. Уолпала, А. Радкліф, М. Льюіса. Некаторыя рысы перадрамантызму маюць месца таксама ў творчасці нямецкіх шцюрмераў, у «Споведзі» Русо, у паэзіі М. Гнедзіча і В. Жукоўскага.
Рамантызм стаў вышэйшай кропкай, апагеем антыасветніцкага руху, які пракаціўся практычна па ўсіх краінах Еўропы (яго асноўнай сацыяльна-ідэалагічнай перадумовай лічыцца расчараванне ў выніках Вялікай французскай буржуазнай рэвалюцыі і развіцця цывілізацыі наогул). Непрыняцце новага, надзвычай прагматычнага і меркантыльнага ладу жыцця, пратэст супраць пошласці, празаічнасці, бездухоўнасці і эгаістычнасці адносін, якія паступова ўсталёўваліся ў грамадстве, мелі месца ўжо ў творах сентыменталізму і перадрамантызму. Але ў рамантызме ўсё гэта набыло асаблівую вастрыню. Нявер’е ў сацыяльны, прамысловы, палітычны і навуковы прагрэс, які прынёс новыя кантрасты і антаганізмы замест абяцанага асветнікамі «царства розуму» і ўсеагульнага дабрабыту, паступова разраслося ў рамантыкаў да «касмічнага песімізму». Настрой безнадзейнасці, адчаю, «сусветная туга», празваная «хваробай веку», характарызуюць многіх герояў рамантычных твораў. Тэма «страшнага свету», які «ляжыць у зле», з яго сляпой уладай матэрыяльных адносін, ірацыянальнасцю быцця, тугой, што вызвана вечнай аднастайнасцю паўсядзённага жыцця, прайшла праз усю гісторыю рамантычнай літаратуры. Найбольш моцна яна ўвасобілася ў драме року (альбо трагедыі року), якую прадстаўлялі п’есы Г. Клейста, Ф. Грыльпарцэра і некат. інш. пісьменнікаў, а таксама ў паэтычных і празаічных творах Дж. Байрана, К. Брэнтана, Т. Гофмана, Э. По, Н. Готарна.
Пры ўсіх адмаўленчых тэндэнцыях рамантызму разам з тым «уласціва пачуццё далучанасці да свету, што імкліва развіваецца і абнаўляецца, уключанасці ў плынь жыцця, у сусветны гістарычны працэс, адчуванне схаванага багацця і бязмежных магчымасцей быцця». Своеасаблівы энтузіязм, заснаваны на веры ва ўсемагутнасць свабоднага чалавечага духу, усеахопная прага абнаўлення – адна з самых характэрных асаблівасцей рамантычнага светаадчування. Надзвычай глыбокаму і ўсеагульнаму расчараванню ў рэчаіснасці, у магчымасцях цывілізацыі і чалавечага прагрэсу палярна супрацьпастаўлена рамантычнае імкненне да «бясконцага», да абсалютных і універсальных ідэалаў. Рамантыкі марылі не аб прыватным удасканаленні жыцця, яны імкнуліся да вырашэння ўсіх яго супярэчнасцей. Разлад паміж ідэалам і рэчаіснасцю, які праяўляўся ўжо і ў папярэдніх мастацкіх накірунках, у рамантызме набыў незвычайную вастрыню і напружанасць, што склала сутнасць рамантычнага дуалістычнага светаадчування. Пры гэтым у творчасці адных рамантыкаў (паэты азёрнай школы, Р. Шатабрыян, В. Жукоўскі і некат. інш.) пераважала думка аб уладзе над жыццём нейкіх таямнічых і загадкавых сіл; другія ж (Дж. Байран, П. Шэлі, А. Міцкевіч, М. Лермантаў і інш.) культывавалі настроі барацьбы і пратэсту супраць «сусветнага зла».
На адмаўленні паўсядзённай шэрай, празаічнай рэчаіснасці заснавана рамантычная іронія, якая найбольш моцна выявілася ў творах Ф. Шлегеля, Л. Ціка, А. Мюсэ, К. Брэнтана, Г. Гейнэ. Першапачаткова яна абазначала прызнанне абмежаванасці любога пункту гледжання (у тым ліку і ўласна рамантычнага, калі ён імкнецца толькі да «бязмежнага»), адноснасці ўсякай гістарычнай рэчаіснасці, акрамя ўласна жыцця і свету ў цэлым. Пазней у рамантычнай іроніі адлюстравалася ўсведамленне неажыццявімасці рамантычных ідэалаў, першапачатковай узаемаварожасці мары і жыцця.
Рамантыкі адкрылі незвычайную складанасць, глыбіню і антынамічнасць духоўнага свету чалавека, унутраную бясконцасць чалавечай індывідуальнасці. Чалавек для іх – малы сусвет, мікракосмас. Напружаная цікавасць да моцных і яркіх пачуццяў, да тайных рухаў душы, да «начнога» яе боку, імкненне да інтуітыўнага і падсвядомага – надзвычай істотныя рысы і якасці рамантычнага светаадчування. Гэтаксама для рамантыкаў была вельмі істотнай абарона волі, свабоды, незалежнасці і самакаштоўнасці асобы, павышаная ўвага да адзінкавага, непаўторнага ў чалавеку. Апалогія асобы служыла ў рамантыкаў своеасаблівай самаабаронай ад імклівага і бяздушнага ходу гісторыі і нарастаючай нівеліроўкі чалавека ў грамадстве.
У галіне эстэтыкі рамантыкамі зроблены шматлікія адкрыцці і новаўвядзенні. Наогул «рамантычная эстэтыка найменш за ўсё падобная на стройную і закончаную тэарэтычную сістэму з выразнымі катэгорыямі і паняццямі. <...> Без перабольшвання можна сказаць, колькі было пісьменнікаў, паэтаў-рамантыкаў, столькі і існавала рамантычных тэорый. І ўсё ж, нягледзячы на ўсю шматстайнасць праяў рамантычнага мастацтва, у ім прасочваюцца пэўныя рысы і заканамернасці, пэўнае бачанне свету і чалавека, што дазваляе гаварыць аб рамантызме як аб літаратурным напрамку».
Сваю творчую дзейнасць рамантыкі пачалі з разбурэння нарматыўнай класіцыстычнай эстэтыкі, што скоўвала творчае ўяўленне мастака. Яны адмаўлялі рэзкае размежаванне высокага і нізкага стыляў, драматургічнае правіла «трох адзінстваў», перавагу розуму і здаровага сэнсу над пачуццём і ўяўленнем. Патрабаванне свабоды ва ўзнаўленні сапраўднага і даволі часта супярэчлівага ў сваёй аснове жыцця прысутнічае амаль што ва ўсіх рамантычных маніфестах (у братоў А. і В. Шлегеляў у Германіі, у Дж. Байрана і У. Вордсварта ў Англіі, у В. Гюго ў Францыі, у Э. По ў ЗША).
У барацьбе рамантыкаў з класіцыстамі была пастаўлена і развіта яшчэ адна важная эстэтычная праблема – праблема гістарызму мастацтва. У мастацкіх творах гэта вылілася не толькі ва ўзнаўленні г. зв. мясцовага каларыту (франц. couleur locale), але і ў адлюстраванні «духу часу» – духу розных эпох і нацыянальных культур, пад якімі рамантыкі разумелі асаблівасці нацыянальнага ўкладу, вераванняў, абрадаў, паняццяў і паводзін людзей. Асабліва яскрава гэта выявілася ў раманнай творчасці В. Скота.
Вывучэнне рамантыкамі гісторыі і культуры ўласнага народа адпаведна накіравала іх на вывучэнне фальклору сваіх краін. Так, рамантыкі актыўна збіраюць народныя песні, балады, паданні, даследуюць, апрацоўваюць і выдаюць іх (у Германіі гэта славутыя «Дзіцячыя і сямейныя казкі» і цэлы шэраг інш. зборнікаў братоў Я. і В. Грым; зборнік народных нямецкіх вершаў, песень і балад «Чароўны рог хлопчыка» К. Брэнтана і Л. Арніма; у Англіі – «Песні шатландскіх пагранічнікаў» В. Скота; у Расіі – «Старажытныя расійскія вершы» Кіршы Данілава; і г. д.). Народная культура служыла для рамантыкаў адным са сродкаў абнаўлення мастацтва.
Цікавасць рамантыкаў да гісторыі і нацыянальнай культуры звязана не толькі з праблемай стварэння нацыянальнага самабытнага мастацтва. У гісторыі, нацыянальным мінулым рамантыкі спрабуюць знайсці адказы на хваляваўшыя іх пытанні сучаснасці альбо імкнуцца супрацьпаставіць даўніну з яе вечнымі каштоўнасцямі (стабільнасцю, устойлівасцю сямейных і грамадскіх сувязей, цвёрдым маральна-этычным кодэксам) сучаснаму «жалезнаму веку», што культывуе меркантыльнасць, разлад паміж чалавекам і грамадствам.
Расчараванне ў грамадскім укладзе ХІХ ст., які лепшымі розумамі Еўропы чакаўся і маляваўся адносна нядаўна як самы лепшы і гуманны, застаўляла рамантыкаў ствараць свой свет – свет ідэальны. У ім яны апаэтызоўвалі бескарыслівасць, сяброўства, каханне. Апошняе вельмі часта выступае ў рамантыкаў у якасці сілы, што родніць і аб’ядноўвае людзей, якія супрацьстаяць варожасці і насіллю. Каханне акрыляе асобу, робіць яе багатай і змястоўнай, часам вылечвае ад дурных звычак і схільнасцей.
У кожнага рамантыка было сваё прыстанішча, свой ідэал, куды ён імкнуўся ў марах. Па гэтай прычыне рамантычная творчасць і рамантызм у цэлым пазначаны ярка выражаным суб’ектыўным пачаткам. «Стыхія рамантычнага – гэта стыхія ідэальнага, суб’ектыўнага, «пачуццёвага» (Шэлінг), што прынцыпова адрознівае яго як ад рацыяналізму класіцыстаў, так і ад аб’ектывізму рэалістаў». Менавіта суб’ектывізмам тлумачыцца тое, што ў пошуках ідэалу ў мінулым адны рамантыкі звярталіся да патрыярхальнага сярэднявечча, другія – да грэчаскай антычнасці, трэція наогул шукалі ідэал у першабытным грамадстве. Вельмі многія мастакі «адпраўлялі» сваіх герояў у экзатычныя краіны Усходу, Поўдня, на Каўказ і г. д.
Уцёкі рамантыкаў ад рэчаіснасці, што не прымалася імі, ажыццяўляліся не толькі ў часе і прасторы. Даволі часта гэтыя ўцёкі набывалі форму глыбокай засяроджанасці на ўнутраным стане асобы, на «жыцці сэрца». Дарэчы, дадзеная з’ява к таму часу была не новай – аб «жыцці сэрца» пісалі і сентыменталісты. Аднак рамантыкі з «жыццём сэрца» звязвалі асобу больш багатую, шматстайную, надзеленую моцным характарам і палкім уяўленнем. Гэта садзейнічала далейшаму пазнанню мастацтвам унутранага свету чалавека.
Духоўным прыстанішчам для рамантыкаў нярэдка з’яўлялася і само мастацтва. Найбольш яскрава аб гэтым сведчыць творчасць рознабакова адоранага нямецкага рамантыка Т. Гофмана –пісьменніка, мастака, кампазітара, дырыжора.
Іншы раз рамантыкі адкрывалі для сябе ідэальны свет у навуцы, філасофіі, наогул у царстве чалавечага духу і розуму (творчасць Наваліса, Э. По, У. Адоеўскага).
Імкнуліся часам рамантыкі і да рэлігіі, дзе ў хрысціянскай пакорлівасці і спачуванні знаходзілі таксама ўласны ідэал. Такі накірунак пошукаў У. Вордсварта, С. Кольрыджа, Р. Шатабрыяна, В. Жукоўскага.
Уцёкі ў духоўны свет не заўсёды задавальнялі рамантыкаў, ім хацелася, каб іх эстэтычны і маральны ідэал набыў рэальныя формы. Такім рэальным увасабленнем ідэалу станавілася даволі часта прырода (творчасць Наваліса, Дж. Байрана, М. Лермантава, А. Пушкіна, Г. Гейнэ, Ф. Купера і інш.). Рамантыкі адухаўлялі прыроду, знаходзілі ў ёй сугучнасць уласным настроям і пачуццям. Прырода паўстае ў іх творах як вольная стыхія, прыгожы і непаўторны свет, непадуладны чалавечаму самавольству. Адлюстроўваючы прыроду, рамантыкі разам з тым былі схільныя (услед за сентыменталістамі) да ідэалізацыі людзей, што жывуць на ўлонні прыроды.
Пошукі ідэальнай чалавечнасці прывялі рамантыкаў да тэмы, раней не існаваўшай у літаратуры. Гэта культ дзіцяці і дзяцінства. Ранейшае мастацтва бачыла ў дзіцяці толькі маленькага дарослага. Менавіта з рамантыкаў пачынаюцца «дзіцячыя дзеці» (Н. Бяркоўскі). Рамантыкі імкнуліся да шырокай трактоўкі паняцця дзяцінства: пад ім разумелася не толькі пэўная пара ў жыцці кожнага чалавека, але і чалавецтва ў цэлым – пара прастадушнасці і шчырасці, пачатак будучага чалавечага грамадства, свабоднага ад прыгнёту і несправядлівасці.
Рамантыкі ўпершыню закранулі праблему мастака-творцы. Класіцыстычнаму «наследаванню прыродзе» яны супрацьпаставілі творчую актыўнасць мастака. Згодна з рамантычнай канцэпцыяй творчасці мастацтва ёсць апафеоз духу. Мастак творыць свой асабісты свет, больш прыгожы і гарманічны ў параўнанні са штодзённай рэчаіснасцю. Мастацтва для рамантыка – найвышэйшая рэальнасць, а сам мастак – асоба выключная, якая рэзка выдзяляецца на фоне агульнай людской масы. Рамантыкі прытрымліваліся думкі, што «звычайнасць – смерць мастацтва». Яны абаранялі творчую свабоду мастака, яго права на фантазію, вымысел (геній не падпарадкоўваецца правілам, ён сам іх творыць). Усё (ад тэматыкі да самых тонкіх нюансаў формы) свабодна ўзнікае ў творчым уяўленні паэта, а не прадпісваецца яму адкульсьці звонку, нейкімі правіламі.
Рамантыкі разглядалі гісторыю чалавецтва як праяву адвечнай барацьбы Дабра і Зла – двух пачаткаў, што вызначаюць лёс і ўсяго Сусвету, і кожнай асобы. Дадзеныя пачаткі адпаведна ўплываюць на структуру і сістэму вобразаў рамантычнага твора. Героі ў такім творы з’яўляюцца ўвасабленнем гэтых двух крайніх пачаткаў і ў выніку рэзка падраздзяляюцца на станоўчых і адмоўных. Рамантычныя творы не церпяць паўтонаў: практычна ўсё, што прысутнічае ў іх, кантрастнае, часам з элементамі гіпербалізацыі. Героі гэтых твораў – асобы, як правіла, выключныя, яны ўзвышаюцца над усім акаляючым светам.
Станоўчы герой выступае ў пераважнай большасці твораў рамантыкаў ледзь ці не прамым носьбітам аўтарскага ідэалу. Як правіла, гэта малады чалавек, часам зусім юнак, што толькі-толькі ўступае ў жыццё і сутыкаецца з яго жорсткімі законамі. Можна нават весці гаворку аб устойлівым знешнім абліччы-партрэце станоўчага рамантычнага героя. Ён уяўляе сабой высокую фігуру са скрыжаванымі на грудзях рукамі, выразным тварам з чорнымі вачамі, доўгімі чорнымі валасамі да самых плячэй. Абавязковы атрыбут адзення гэтага героя – чорны плашч-накідка.
Ледзь ці не ўсюдным і пастаянным спадарожнікам рамантычнага героя было адзіноцтва, якое разам з імкненнем да ідэалу застаўляе гэтага героя вандраваць з месца на месца, так практычна і не знаходзячы нідзе прытулку і супакаення (Чайльд-Гарольд у Дж. Байрана, Дэман у М. Лермантава і інш.).
Новы змест мастацтва заканамерна патрабаваў і новай (ці абноўленай) формы. Гэта выявілася ў істотнай мадэрнізацыі рамантыкамі жанравай сістэмы літаратуры.
Адным з самых улюбёных родаў літаратуры становіцца ў рамантызме драма (трагедыі і драмы Г. Клейста, Дж. Байрана, В. Гюго, П. Шэлі і інш.).
Побач з драматычнымі відамі і жанрамі імкліва развіваюцца ў рамантызме і эпічныя жанры. Асабліва вялікую папулярнасць набывае раман, які з цягам часу становіцца ледзь ці не галоўным жанрам рамантычнага прыгожага пісьменства. Рамантыкі распрацоўвалі гістарычны раман («Айвенга», «Пурытане» і інш. творы В. Скота), сацыяльна-бытавы і сацыяльна-псіхалагічны раман з элементамі драматызму («Сабор Парыжскай Божай Маці», «Дзевяноста трэці год», «Адрынутыя» В. Гюго), «раман выхавання» («Годы вучэння Вільгельма Мейсцера» і «Годы падарожжаў Вільгельма Мейсцера» І. Гётэ), раман-падарожжа («Дарожныя карціны» Г. Гейнэ), прыгодніцкі і прыгодніцка-авантурны раман («Тры мушкецёры А. Дзюма), раман-утопію («Калонія на кратэры» Ф. Купера, «Млынар з Анжыбо» Ж. Санд), раман-споведзь і раман-маналог («Лелія» Ж. Санд, «Споведзь сына веку» А. Мюсэ) і некат. інш. разнавіднасці.
Даволі папулярным стаў у рамантыкаў жанр навелы, аб чым сведчыць творчасць Э. По, П. Мерыме, Л. Ціка, Г. Клейста, Т. Гофмана.
Суб’ектыўнасць, уласцівая рамантызму як метаду, садзейнічала небываламу да гэтага росквіту лірычных жанраў, якія набывалі ў многіх паэтаў характар паэтычнай споведзі альбо творчага дзённіка. Рамантыкі распрацоўвалі новыя паэтычныя жанры, што адпавядалі духу часу. Гэта раманс, стансы, вершы-споведзі, творы філасофскага напаўнення і інш. Дзякуючы намаганням некаторых рамантыкаў (Г. Гейнэ, М. Лермантава і інш.), адраджаецца напаўзабыты санет. Актыўна выкарыстоўвалі рамантыкі і літаратурна-фальклорныя жанры (баладу, песню і інш.).
Асаблівая заслуга рамантыкаў у распрацоўцы жанру паэмы. У літаратуразнаўстве існуе нават тэрмін «рамантычная паэма». Самыя вядомыя рамантычныя паэмы, вяршыні гэтага жанру – «Паломніцтва Чайльд-Гарольда» Дж. Байрана, «Медны коннік» А. Пушкіна, «Дзяды» і «Пан Тадэуш» А. Міцкевіча, «Дэман» і «Мцыры» М. Лермантава, «Германія, зімняя казка» Г. Гейнэ.
Рамантыкі зрабілі значны ўклад у версіфікацыйную сістэму лірыкі. Яны актыўна працавалі над удасканаленнем метрычнай схемы верша. Менавіта рамантыкам належыць заслуга прышчаплення да паэзіі белага верша, які, на думку паэтаў, максімальна адпавядае іхняму часу ў сэнсе імкнення да волі, свабоды, незалежнасці ад схем і прадпісанняў.
Несумненныя заслугі рамантыкаў і ў распрацоўцы новых вобразна-выяўленчых сродкаў, стылістыкі ў выніку імкнення да перадачы складанай гамы перажыванняў, багатага і супярэчлівага духоўнага свету сваіх герояў. Слова ў рамантыкаў ахутваецца туманам асацыяцый, напаўняецца таямнічым, глыбокім сэнсам. Паэты імкнуцца да выкарыстання эмацыянальных эпітэтаў, складаных метафар, да актыўнага прымянення такіх дзейсных сродкаў паэтычнага сінтаксісу, як інверсія, паўтор, рытарычныя пытанні, звароткі, выгукі.
Наогул рамантычная эстэтыка і паэтыка – новы і значны крок у паступальным развіцці сусветнага прыгожага пісьменства. Яна аказала вельмі моцны ўплыў на ўсю, без перабольшвання, наступную літаратуру свету. Адмаўлялі рамантыкаў, але пры гэтым надзвычай многае бралі ў іх пісьменнікі-рэалісты ХІХ і ХХ стст. Засвоеныя і творча пераасэнсаваныя прынцыпы рамантычнай эстэтыкі і паэтыкі выкарыстоўвалі сімвалісты і экспрэсіяністы. Многае ад рамантызму ў цэлым шэрагу іншых дэкадэнцкіх і мадэрнісцкіх плыней. І, урэшце, ледзь ці не прамым прадаўжальнікам рамантызму стаў у канцы ХІХ – пачатку ХХ стст. г. зв. «неарамантызм», больш падрабязна на якім мы спынімся крыху ніжэй.
Рамантызм, згодна з тэрміналогіяй аднаго з буйнейшых расійскіх тэарэтыкаў літаратуры Г. Паспелава, можна з поўным правам лічыць літаратурна-мастацкім рухам па прычыне таго, што ён надзвычай моцна выявіўся практычна ва ўсіх літаратурах Еўропы, а таксама (ці не ўпершыню за ўсю гісторыю развіцця сусветнага прыгожага пісьменства) перасягнуў яе межы і даў аб сабе знаць у шэрагу літаратур краін Азіі і амерыканскага кантынента. Гэта было моцнае літаратурна-мастацкае ўтварэнне, якое, пры ўсёй яго тыпалагічнай агульнасці, мела таксама і шэраг ярка выяўленых рэгіянальных і нацыянальных рысаў. На гэтай падставе даследчыкамі вылучаюцца рамантызм заходнееўрапейскі, славянскі, амерыканскі і некат. інш. У межах жа рэгіёнаў адрозніваюць нацыянальныя разнавіднасці рамантызму (нямецкі, англійскі, французскі ў заходнееўрапейскім рамантызме; польскі, чэшскі, рускі ўнутры славянскага; і г. д.).
Першай і класічнай краінай рамантызму стала Германія. Асновы рамантычнага светапогляду і рамантычнай эстэтыкі былі закладзены прадстаўнікамі іенскай школы, куды ўваходзілі В. Вакенродэр, Наваліс, браты А. і В. Шлегелі, Л. Цік. Да іенцаў прымыкаў вядомы нямецкі філосаф і тэарэтык мастацтва Ф. Шэлінг. Другая значная група нямецкіх рамантыкаў узнікла ў г. Гейдэльберзе, утварыўшы гейдэльбергскую школу. Яе прадстаўлялі Л. Арнім, К. Брэнтана, браты Я. і В. Грым, Ё. Эйхендорф. Гейдэльбергскімі рамантыкамі было надзвычай шмат зроблена ў плане збірання і прапаганды (у тым ліку і праз выкарыстанне ў мастацкай творчасці) нямецкага нацыянальнага фальклору. Позні нямецкі рамантызм прадстаўляюць Г. Клейст, Т. Гофман, А. Шамісо, Г. Мюлер. Творчасць Г. Гейнэ – «апошняга рамантыка» ў нямецкай літаратуры (вызначэнне самога Г. Гейнэ) – на познім этапе ўжо выходзіць за рамкі ўласна рамантызму.
Не зусім аднародным быў і англійскі рамантызм. Адной з першых узнікла ў ім азёрная школа, прадстаўнікі якой (У. Вордсварт, С. Кольрыдж, Р. Сауці) культывавалі ідэі непрыймання сучаснага ім прамысловага грамадства. Групу лонданскіх рамантыкаў прадстаўлялі Дж. Кітс, Ч. Лэм, У. Хэзліт, Л. Хант. Крыху асобна ў англійскім рамантызме стаяць велічныя фігуры Дж. Байрана, В. Скота, П. Шэлі.
Рамантызм у французскай літаратуры, дзе былі надзвычай моцнымі традыцыі класіцызму, стала замацаваўся толькі к пачатку 1820-х гг. Яго адрознівае вялікая сувязь са спадчынай Асветніцтва, а таксама пераважны зварот да сучаснасці, да актуальнай сацыяльна-палітычнай праблематыкі. Найбольш значныя прадстаўнікі французскага рамантызму – Ф. Шатабрыян, Ж. Сталь, Э. Сенанкур, Б. Канстан, А. Ламарцін, В. Гюго, А. Віньі, А. Мюсэ, Ж. Санд.
Італьянскі рамантызм прадстаўлены творчасцю У. Фаскола, А. Мандзоні, Дж. Леапардзі; іспанскі – Х. дэ Эспрансэда, Сарыльі-і-Мараль; аўстрыйскі – Ф. Грыльпарцэра, Н. Ленау; дацкі – Э. Эленшлегера; швецкі – Э. Тэгнера; венгерскі – Ш. Пецёфі; румынскі – М. Эмінэску. Рамантызм склаў цэлую эпоху ў развіцці польскай літаратуры (А. Міцкевіч, Ю. Славацкі, З. Красіньскі, Ц. Норвід). З польскім рамантызмам, аб чым будзе сказана крыху ні
Рамантызм у рускай літаратуры выявіўся таксама надзвычай моцна. «Зараджэнне рамантызму ў Расіі звязана з грамадска-ідэалагічнай атмасферай рускага жыцця – агульнанацыянальным пад’ёмам пасля Айчыннай вайны 1812 г., фарміраваннем дваранскай рэвалюцыйнасці, абвастрэннем асабістай самасвядомасці». Акрамя таго, «своеасаблівасць рамантызму ў Расіі вызначалася і агульнай асаблівасцю развіцця рускай літаратуры як мастацкай з’явы ў пачатку ХІХ ст.: фарсіраванасць яе руху абумовіла «набяганне» і сумяшчэнне розных стадый, якія ў іншых краінах перажываліся паэтапна». Па гэтай прычыне ў творчасці некаторых рускіх рамантыкаў перапляталіся, і часам даволі своеасабліва, рысы класіцызму, сентыменталізму, асветніцкай ідэалогіі. Самымі буйнымі рускімі пісьменнікамі-рамантыкамі з’яўляюцца В. Жукоўскі, К. Бацюшкаў, А. Пушкін, М. Лермантаў (абодва на раннім этапе сваёй творчасці), К. Рылееў, В. Кюхельбекер, А. Адоеўскі, М. Гнедзіч, А. Дэльвіг, П. Вяземскі, Дз. Веневіцінаў, Я. Баратынскі, А. Бястужаў-Марлінскі, М. Языкаў.
Атрыманне нацыянальнай незалежнасці ў многім вызначыла развіццё рамантызму ў ЗША, «для якога з’яўляецца характэрнай больш адчувальная, чым у еўрапейскіх краінах, блізкасць да традыцый Асветніцтва, асабліва ў ранніх рамантыкаў (В. Ірвінг, Ф. Купер, У. Брайант), аптымістычныя ілюзіі адносна будучага Амерыкі, менш цесная сувязь з культурамі мінулых эпох (сярэднявечча, Адраджэнне, барока), па-новаму адкрытых еўрапейскім рамантызмам». Спелы і позні паўночнаамерыканскі рамантызм прадстаўлялі Э. По, Н. Готарн, Г. Лангфела, Г. Мелвіл, Р. Эмерсан Г. Тора і інш. Дарэчы, апошняя, заключная стадыя паўночна-амерыканскага рамантызму ў сувязі з пэўным адставаннем амерыканскай літаратуры ад вядучых літаратур еўрапейскага кантынента крыху расцягнулася (практычна аж да 1860-х гг.).
Як зазначае А. Гурэвіч, «своеасаблівае выражэнне рамантызм знайшоў таксама ў некаторых літаратурах краін Азіі – Індыі, Кітаі, Японіі. У краінах Лацінскай Амерыкі, што вызваліліся ад каланіяльнага іга Іспаніі, рамантызм з’явіўся першай мастацкай плынню, якая выразіла нацыянальную ідэю. Узнікшы на стагоддзе пазней еўрапейскага, ён стаў носьбітам ідэй нацыянальнага вызвалення ў арабскіх літаратурах і інш.». Дарэчы, апошняе поўнасцю стасуецца і да беларускай літаратуры, толькі, на нашую думку, больш правамоцна ў дадзеным выпадку весці гаворку аб рамантычных рысах ў беларускай, шэрагу арабскіх і некат. інш. літаратурах свету ў канцы ХІХ – пачатку ХХ стст. з улікам вылучаемых сучасным літаратуразнаўствам у развіцці сусветнай літаратуры гэтага часу г. зв. «неарамантычных» тэндэнцый. Сутнасць неарамантызму ў тым, што «ён не толькі генетычна і тыпалагічна бярэ пачатак ад рамантызму, але і непасрэдна з ім звязаны, працягвае яго, прычым як у праблемна-тэматычным, так і ў выяўленча-стылёвым планах. Непрыманне рэчаіснасці; моцная асоба, духоўна неўтаймоўная і часта адзінокая, што кіруецца ў сваёй дзейнасці альтруістычнымі ідэаламі; вастрыня этычнай праблематыкі; максімалізм і рамантызацыя пачуцця, страсці; напружанасць фабульных сітуацый; прыярытэт экспрэсіўнага пачатку над апісальным, эмацыянальнага – над рацыянальным; актыўны зварот да падзей мінулага, легенд і паданняў, фантастыкі, гратэску, экзотыкі, культываванне авантурна-прыгодніцкіх і дэтэктыўных сюжэтаў; і г. д. – характэрныя рысы неарамантызму, што дасягнуў росквіту ў 90-я гг. XIX ст.». Разам з тым, зазначае Е. Лявонава, «многае і адрознівала неарамантызм ад рамантызму; напрыклад, нашмат часцей пісьменнікі-неарамантыкі змяшчаюць сваіх персанажаў не ва ўмоўна-прыдуманы асяродак (як гэта рабілі рамантыкі), а ў амаль ці цалкам рэальны, толькі пры гэтым яны змушаюць героя, а разам з ім і чытача, адкрываць у звыклым, будзённым нечаканае і незвычайнае, карцінамі напружана-яркіх падзей процістаяць прозе існавання, «цвілі жыцця» (Гюстаў Флабэр). Героі неарамантыкаў – гэта найчасцей не тытаны і не казачна-міфічныя істоты, а персанажы, спароджаныя канкрэтнай рэчаіснасцю, толькі сапраўды шчодра надзеленыя моцай духу і высокімі памкненнямі. Іх барацьба набывае не столькі сусветна-метафізічны, колькі канкрэтна-сацыяльны або грамадска-палітычны характар».культура літаратура барока рэалізм
Найбольш моцна неарамантычныя тэндэнцыі выявіліся ў творчасці Р. Стывенсана, Р. Кіплінга, Дж. Конрада, А. Конан Дойла, Г. Хагарта, Л. Войніч (Англія), Г. Гаўптмана (Германія), Г. Ібсана, К. Гамсуна (Нарвегія), Дж. Лондана (ЗША), Ф. Гарсія Лоркі (Іспанія), С. Пшыбышэўскага (Польшча), ранняга М. Горкага, Л. Андрэева, М. Гумілёва, К. Бальмонта (Расія).
Рамантызм у беларускай літаратуры ў эпоху яго развіцця ў Еўропе зарадзіўся пад уздзеяннем польскіх рамантыкаў – ураджэнцаў Беларусі. Рамантычныя рысы ў цеснай пераплеценасці з рэалістычнымі, сентыменталісцкімі і нават класіцыстычнымі прысутнічаюць у творчасці Я. Чачота, Я. Баршчэўскага, А. Рыпінскага, У. Сыракомлі, В. Каратынскага. Адзнакі рамантычнай паэтыкі (фальклорная сімволіка, павер’і, прыкметы) прысутнічаюць і ў вершы П. Багрыма «Зайграй, зайграй, хлопча малы…». Адзін з самых буйных беларускіх пісьменнікаў ХІХ ст. В. Дунін-Марцінкевіч «вырас на польскай рамантычнай літаратуры і беларускім фальклоры. Ён падводзіў вобраз мастака пад канон рамантычнага нявольніка мар («З-над Іслачы...»), адвольна трактаваў жанры, уводзіў (лібрэта оперы «Ідылія») сатырычныя антыпрыгонніцкія матывы, каб парушыць ідылічнасць настрою, каханню надаваў моц эліксіру, які лечыць героя ад франкаманіі; у вершаванай аповесці «Гапон» чаргаваў кантрастныя малюнкі: вечарынка – карчомная бойка, гратэскавыя сцэны рэкруцкага набору – вясельны абрад, які ўвасабляе вернасць героя бацькоўскім традыцыям. У вершаваных быліцах ідэалізаваў даўніну, у п’есе «Залёты» развенчваў нуворыша Сабковіча (рамантычная рэакцыя на бездухоўнасць буржуазнай цывілізацыі)». Можна таксама весці гаворку аб некаторых, няхай сабе і нязначных, але ўсё-такі рысах рамантычнай эстэтыкі і паэтыкі ў творчасці Ф. Багушэвіча, Я. Лучыны, А. Гурыновіча.
У беларускай літаратуры пачатку ХХ ст. моцны рамантычны струмень адчуваецца перш за ўсё ў паэзіі Я. Купалы. Рамантычныя рысы таксама даюць аб сабе досыць моцна знаць у творчасці Цёткі, З. Бядулі, К. Каганца, М. Багдановіча, М. Гарэцкага, Л. Родзевіча і нават Я. Коласа (напрыклад, выкарыстанне рамантычных прыёмаў у абмалёўцы вобраза паэта ў паэме «Сымон-музыка», у перадачы духоўнага жыцця персанажаў у «Казках жыцця», у адлюстраванні экзотыкі глухамані ў аповесцях «У палескай глушы» і «У глыбі Палесся»). Наогул жа практычна ўсе беларускія пісьменнікі пачатку ХХ ст. так ці інакш адчулі на сабе ўплыў рамантызму (неарамантызму), прычым, як правіла, станоўчы, дабратворны.
1920-я гг. у беларускай літаратуры таксама пазначаны пэўным культываваннем прыёмаў і прынцыпаў рамантычнага пісьма. Гэта датычыцца ў першую чаргу творчасці маладнякоўцаў (М. Чарот, М. Зарэцкі, У. Дубоўка, Я. Пушча, П. Трус і інш.). У гэтае ж дзесяцігоддзе, а таксама ў наступнае рамантычныя тэндэнцыі даволі моцна выяўляюцца ў паэтычнай творчасці многіх заходнебеларускіх пісьменнікаў (У. Жылкі, Л. Родзевіча, В. Таўлая, М. Танка, М. Васілька, А. Салагуба, А. Іверса і інш.).
У беларускай літаратуры другой паловы ХХ ст. імкненне да выкарыстання сродкаў рамантычнага пісьма адчувальнае ў творчасці Я. Брыля, В. Быкава, М. Стральцова, В. Адамчыка, А. Карпюка, Я. Сіпакова, А. Жука і, канешне ж, У. Караткевіча, рамантычная паэзія, проза і драматургія якога атрымала самае шырокае прызнанне ў сучаснага чытача.
еўрапейскый сусветный мастацкый літаратура
1.5 Рэалізм
1.5.1 Агульнае паняцце аб рэалізме. Шляхі станаўлення і развіцця рэалізму ў сусветнай літаратуры
Рэалізм (ад лац. realis – рэчыўны, сапраўдны) – літаратурна-мастацкі метад, выкарыстоўваючы які, мастак адлюстроўвае жыццё ў вобразах, што максімальна набліжаны да рэчаіснасці, з’яўляюцца адэкватнымі ёй.
Тэрмін «рэалізм» пачаў ужывацца ў крытыцы і літаратуразнаўстве з сярэдзіны ХІХ ст. У Расіі ўпершыню ён быў выкарыстаны П. Аненкавым у 1849 г., але без разгорнутага тэарэтычнага абгрунтавання. У Заходняй Еўропе французскія пісьменнікі Л. Дзюранці і Шанфлеры, спрабуючы асэнсаваць вопыт пісьменніка А. Бальзака і жывапісца Г. Курбэ, вызначылі іх мастацтва як «рэалістычнае». «Рэалізм» – назва часопіса, які выдаваў Л. Дзюранці ў 1856–1857 гг. Гэтак жа імянаваўся і зборнік артыкулаў Шанфлеры (1857). Вядома, што тагачаснае змястоўнае напаўненне тэрміна «рэалізм» не зусім адпавядала яго сённяшняму значэнню.
Перад тым, як распачаць грунтоўную гаворку пра рэалізм, вызначальны творчы метад і стыль еўрапейскай і ўсёй сусветнай літаратуры апошніх двух стагоддзяў, зробім некаторыя тэрміналагічныя і храналагічныя заўвагі і ўдакладненні.
Пачнём з таго, што слова «рэалізм» ужываецца ў сучасным айчынным літаратуразнаўстве ў двух значэннях.
У шырокім сэнсе катэгорыя рэалізму служыць для вызначэння ступені адпаведнасці таго, што адлюстроўваецца ў літаратурна-мастацкіх творах, рэчаіснасці, прычым адпаведнасці не павярхоўнай, а глыбіннай, сутнаснай. У гэтым сэнсе паняцце рэалізму раўназначна паняццю жыццёвай праўды і прымяняецца ў дачыненні да самых шмастайных і розначасавых з’яў літаратуры. Так, напрыклад, гаворачы аб рэалістычнасці Гамера і Дантэ, У. Шэкспіра і Л. Талстога, маюць на ўвазе тое, што для іх твораў з’яўляецца характэрнай глыбокая жыццёвасць і праўдзівасць. Разуменне рэалізму як адлюстраванай у творы праўды жыцця мае, такім чынам, агульнаэстэтычнае значэнне.
У другім і больш вузкім сэнсе тэрмін «рэалізм» абазначае метад, стыль, напрамак, які ў адносна завершаным выглядзе аформіўся ў еўрапейскай літаратуры к 30-м гг. XІX ст. і заняў у ёй цэнтральнае месца.
Наогул жа ў поглядах на рэалізм, а дакладней, на час яго першапачатковага сістэмнага выяўлення ў якасці паўнацэннага і самастойнага літаратурна-мастацкага метаду і стылю няма адзінай думкі. Шэраг даследчыкаў мяркуе, што рэалістычныя прынцыпы мастацкага адлюстравання і асэнсавання жыцця ўзнікаюць яшчэ ў старажытныя часы і праходзяць затым у сваім развіцці некалькі гістарычных этапаў. На гэтай падстве вылучаюць «антычны рэалізм», «рэалізм Адраджэння», «асветніцкі рэалізм», «рэалізм XIX ст.» і, урэшце, «рэалізм XX ст». Частка вучоных звязвае пачатак рэалізму толькі з эпохай Адраджэння. Трэція вядуць адлік ад XVIII ст., калі сфарміраваліся жанры сацыяльна-бытавога і сямейна-бытавога раманаў. Самым жа шырокаўжывальным з’яўляецца ўжо прыведзены намі вышэй пункт гледжання, згодна з якім рэалізм як самастойны і паўнацэнны літаратурны напрамак на аснове адпаведнага метаду і стылю сфарміраваўся к 30-м гадам XIX ст., калі ў еўрапейскіх літаратурах прынцып праўдзівага і ўсебаковага адлюстравання свету ўсталяваўся з найбольшай паўнатой, у найбольш развітых сацыяльна-аналітычных формах. Да гэтага (у антычнасці, пасля ў эпоху Адраджэння, а затым у асветніцкія часы) мелі месца толькі асобныя, хоць і моцныя, але ж усё-такі спарадычныя і фрагментарныя праявы рэалізму.
Непасрэдным папярэднікам рэалізму ў еўрапейскай літаратуры з’явіўся рамантызм канца XVIII – пачатку XIX стст. Зрабіўшы прадметам свайго адлюстравання незвычайнае, ствараючы асаблівы свет уяўных абставін і выключных страсцей, ён, г. зн. рамантызм, адначасова паказаў асобу больш багатую ў душэўных, эмацыянальных адносінах, больш складаную і супярэчлівую, чым гэта было ў барока, класіцызме і сентыменталізме. Таму рэалізм на першапачатковым этапе развіваўся не як антаганіст рамантызму, а як яго саюзнік у барацьбе супраць ідэалізацыі грамадскіх адносін, нацыянальнай і гістарычнай безаблічнасці мастацкіх вобразаў (успомнім «каларыт месца і часу» як адзін з эстэтычных прынцыпаў рамантызму). Па гэтай прычыне паміж рамантызмам і рэалізмам першай трэці XIX ст. іншы раз даволі цяжка правесці дакладныя межы (у якасці прыкладаў нагадаем «Шагрэневую скуру» А. Бальзака, «Пармскі манастыр» Стэндаля, раманы В. Гюго). Разам з тым тыпова рамантычныя матывы ўсё больш выразна трансфармуюцца ў рэалістычныя, знаходзяць грунт, апору ў сацыяльным даследаванні («Чырвонае і чорнае» Стэндаля, «Герой нашага часу» М. Лермантава, шэраг інш. твораў сусветнай класікі).
Новы этап у развіцці еўрапейскага рэалізму, адзначаны прынцыповым разрывам з рамантычнай традыцыяй, пачынаецца ў сярэдзіне XIX ст. (найбольш яскравыя прыклады – творчасць Г. Флабера і У. Тэкерэя). У Расіі, дзе асновы рэалізму былі закладзены яшчэ ў 1920–1930-х гг. творчасцю А. Пушкіна («Яўген Анегін», «Капітанская дачка», «Барыс Гадуноў», позняя лірыка), а таксама некат. інш. пісьменнікаў (п’еса «Гора ад розуму» А. Грыбаедава, байкі І. Крылова), гэты этап звязаны з імёнамі І. Ганчарова, І. Тургенева, М. Някрасава, А. Астроўскага і шэрагу інш. аўтараў.
Рэалізм XIX ст. прынята называць у айчынным літаратуразнаўстве крытычным рэалізмам. Дадзены тэрмін прымяніў упершыню М. Горкі, ўжыўшы яго з мэтай падкрэслівання антысаслоўнай накіраванасці большасці твораў сусветнай рэалістычнай класікі і адпаведнага крытычнага пафасу ў іх. У гэтым сэнсе тэрмін амаль што поўнасцю адпавядае свайму прызначэнню, паколькі рэалізм і сапраўды паказвае пэўную неадпаведнасць тагачаснага грамадскага ладу нормам чалавечнасці, гуманістычнай маралі, крытычна аналізуючы і асэнсоўваючы ўсю сістэму грамадскіх адносін. Разам з тым тэрмін «крытычны рэалізм» крыху аднабаковы і адналінейны. У сувязі з гэтым яго нельга разумець літаральна, бо рэалізм ХІХ ст. зусім не пазбаўлены сцвярджальнага пачатку. Нават наадварот, пафас сцвярджэння на аснове крытычнага адмаўлення характарызуе практычна ўсю вялікую сусветную рэалістычную літаратуру. Ён даволі яскрава выражаны не толькі ў пазіцыі аўтара, але і ў вобразах герояў, надзеленых маральнай стойкасцю і здольных у вышэйшыя моманты жыцця ўзняцца над уласным эгаізмам. Паказваючы істотнае, а то і поўнае здрабненне асобы ў буржуазным грамадстве, літаратура рэалізму адлюстравала разам з тым і супраціўленне разлагаючаму ўздзеянню гэтага грамадства на чалавека, увасобіла высокія маральныя каштоўнасці, імкненне да сацыяльнай справядлівасці. Абазначэнне рэалізму ХІХ ст. як «крытычнага рэалізму» не зусім дакладнае і ў тых адносінах, што, робячы акцэнт на канкрэтна-гістарычнай значнасці твора, яго сувязі з сацыяльнымі задачамі моманту, яно пакідае па-за ўвагай філасофскі змест і агульначалавечае значэнне шэдэўраў рэалістычнага мастацтва.
ХІХ ст. выявіла ўсе асноўныя эстэтычныя прынцыпы і тыпалагічныя ўласцівасці рэалізму. Вернасць рэчаіснасці, сапраўднасці становіцца вядучым крытэрыем мастацкасці твораў. Адлюстраванне свету поўнасцю губляе абстрактна-умоўны, адцягнена-алегарычны характар, адначасова падымаючыся і над натуралістычнай дэталізацыяй. Яно нярэдка набывае такую ступень жыццёвасці, што аб літаратурных героях гавораць як аб жывых людзях.
Развітым формам рэалізму ўласціва, як правіла, імкненне да непасрэднай дакладнасці адлюстравання, да мастацкага ўзнаўлення жыцця ў формах самога жыцця. Гэта, аднак, не значыць, што названыя прыкметы ёсць усеагульныя і абавязковыя. Для рэалізму з’яўляецца характэрнай якраз вялікая шматстайнасць мастацкіх форм; ён прымае самае разнастайнае аблічча не толькі ў літаратуры розных краін, але часам і ў творчасці аднаго і таго ж пісьменніка. Валодаючы ў цэлым імкненнем да жыццепадобнасці вобразаў і сітуацый, рэалізм нават у самых спелых, развітых формах не адказваецца ад іншых, скажам так, нерэалістычных спосабаў мастацкага выражэння – міфа, сімвала, гратэску, алегорыі, якія, аднак, падначалены рэалістычным прынцыпам творчасці, пазнанню душы чалавека, адлюстраванню яе шматстайных сувязей з грамадствам.
Рэалістычная тыпізацыя вызначаецца падрабязнымі і дакладнымі апісаннямі асоб з абавязковай псіхалагічнай матывіроўкай іх дзеянняў і ўчынкаў, абмалёўкай прадметнага свету, адлюстраваннем канкрэтнага і рэальнага месца дзеяння, апісаннем гістарычных і часавых рэалій, дакладным узнаўленнем асаблівасцей побыту, нораваў і мовы жыхароў пэўнай мясцовасці, прадстаўнікоў таго альбо іншага сацыяльнага асяроддзя. Усё гэта садзейнічае стварэнню жывога вобраза рэальнасці, параджаючы адчуванне «раўназначнасці» паміж адлюстраваным у творы і рэчаіснасцю. Для развітых форм рэалізму з’яўляецца паказальнай злітнасць агульнага, тыповага і індывідуальнага, непаўторна-асабовага: жыццёвая сіла і пераканальнасць рэалістычнага характару знаходзяцца ў прамой залежнасці ад ступені індывідуалізацыі, дасягнутай мастаком.
У апошнія дзесяцігоддзі XIX ст. лёс рэалізму вызначаецца складаным узаемадзеяннем супрацьлеглых грамадскіх і культурных тэндэнцый. Мастацкае засваенне свету ў літаратуры рэалізму распаўсюджваецца на ўсё новыя і новыя сферы грамадскага і асабістага жыцця. У сусветную літаратуру ўключаюцца новыя нацыянальныя літаратуры, якія ў большасці сваёй менавіта на аснове рэалізму прыходзяць да мастацкіх дасягненняў, атрымаўшых міжнародны рэзананс. Пачаўшыся з рамана і аповесці, развіццё рэалізму распаўсюджваецца на іншыя віды і жанры, а таксама роды літаратуры. Так, напрыклад, адным з буйнейшых наватараў рэалізму ў паэзіі з’явіўся амерыканец У. Уітмэн, які зрабіў здабыткам філасофскі маштабнай лірыкі шырокую сферу паўсядзённай чалавечай практыкі. Класік бельгійскай літаратуры Ш. дэ Кастэр стварыў узор рэалістычнага гістарычнага рамана, які ўключаў у сябе яшчэ і нацыянальна-легендарны гераічны элемент. П’есы Г. Ібсана, адлюстраваўшы своеасаблівасць нарвежскага жыццёвага ўкладу, разам з тым востра і трывожна паставілі вялікія сацыяльна-маральныя пытанні эпохі. Паспяхова разгортваецца рэалізм у еўрапейскіх славянскіх літаратурах (І. Вазаў, Б. Прус, Я. Нэруда, Б. Нушыч), а таксама ў шэрагу літаратур народаў, што насялялі тагачасную Расію (І. Франко, М. Кацюбінскі, Ф. Багушэвіч, Жэмайтэ, І. Чаўчавадзе і інш). У канцы XIX – пачатку XX стст. рэалістычны накірунак замацоўваецца і ў найбольш развітых літаратурах Усходу – японскай (Ф. Сімэй), індыйскай (Р. Тагор), кітайскай (Лу Сінь). Заўважым, што ў кожнай краіне рэалізм набываў індывідуальна-своеасаблівыя формы.
ХІХ ст. можна ўмоўна імянаваць першым і наогул класічным этапам у развіцці рэалізму.
Другі этап рэалізму ў літаратуры ў межах самастойнага і паўнацэннага накірунку пачынаецца з ХХ ст. Адназначна, што ён больш складаны ў параўнанні з першым, таму што ў гэты перыяд на авансцэну літаратурна-мастацкага жыцця ў Еўропе і наогул у свеце выходзіць мадэрнізм. У выніку судакранання гэтых двух метадаў адбываюцца істотныя змены ў выяўленчай сістэме рэалістычнага мастацтва. «Прынцып імітацыі, узнаўлення, адлюстравання жыцця ў мастацкіх формах, адпаведных самому жыццю, выкарыстоўваецца многімі пісьменнікамі і цяпер, аднак ва ўсё большай меры ён суправаджаецца ці нават выцясняецца міфам і сімвалам, замест канкрэтных вобразаў аўтары ўсё часцей звяртаюцца да абагульнена-сімвалічных, замест падрабязна, дакладна акрэсленых абставін і характараў выкарыстоўваюць умоўна-фантастычныя, алегарычныя, гратэскавыя. Літаратурныя творы ўсё часцей набываюць характар прыпавесці, прытчы. Іншымі становяцца і спосабы сюжэтапабудовы: напластоўваюцца, узаемапранікаюць мінулае, сучаснае і будучае, падзеі лучацца самымі рознымі сродкамі – ад мантажу да нязмушана-асацыятыўнага расповеду. Надзвычай паглыбляецца псіхалагізм рэалістычнага мастацкага слова, пісьменнікі ўключаюць у сферу свайго спасціжэння не толькі свядомасць, але і падсвядомасць чалавека. На другі план адсоўваецца сацыяльна-побытны пачатак, асноўная ж увага скіроўваецца на душэўна-духоўнае, унутрана-асобаснае жыццё персанажа».
Перажывае пэўную трансфармацыю жанравая сістэма. Так, поруч з вялікімі, маштабнымі, манументальнымі літаратурнымі палотнамі, што ахопліваюць значныя адрэзкі часу і ўвасабляюцца ў раманах ці раманах-эпапеях, з’яўляюцца творы невялікія і камерныя. Востра стаіць праблема жанравай дэфініцыі твораў: вельмі часта ў іх прысутнічаюць розныя жанравыя рысы і прыкметы. Наогул жанравая неакрэсленасць – адна з галоўных адзнак рэалістычнай літаратуры ХХ ст.
Істотна пашыраецца тэматычны дыяпазон рэалістычнай літаратуры, хоць раней, заўважым, ён таксама быў не бедным. Інтэнсіўна распрацоўваюцца гістарычны, навукова-фантастычны, сацыяльна-псіхалагічны, палітычны, філасофскі (інтэлектуальны) пласты мастацкай праблематыкі. Зараджаецца такі цікавы і своеасаблівы жанр, як антыутопія.
Атрад пісьменнікаў-рэалістаў ХХ ст. даволі вялікі і прадстаўнічы. У яго складзе К. Абэ, Ч. Айтматаў, А. Барбюс, Г. Бёль, Р. Брэдберы, М. Булгакаў, І. Бунін, В. Быкаў, К. Вонегут, Дж. Галсуорсі, Г. Грын, С. Лем, Т. Ман, Г.-Г. Маркес, Дж. Олдрыдж, Р. Ралан, Э.-М. Рэмарк, А. Салжаніцын, А. дэ Сент-Экзюперы, У. Фолкнер, А. Франс, О. Хакслі, Э. Хэмінгуэй, А. Цвейг, К. Чапек, М. Шолахаў і цэлы шэраг інш. аўтараў, творы якіх стала прапісаліся ў чытацкай аўдыторыі і ўвайшлі ў скарбонку шэдэўраў сусветнага прыгожага пісьменства.
1.5.2 Рэалізм у беларускай літаратуры
Рэалістычныя тэндэнцыі ў беларускай літаратуры ўпершыню далі аб сабе моцна знаць яшчэ ў пачатку XVI ст. у паэме М. Гусоўскага «Песня пра зубра». Затым яны ў той альбо іншай ступені выяўляліся ў палемічнай літаратуры канца XVI – пачатку XVII стст., у беларускіх інтэрмедыях, у «Камедыі» К. Марашэўскага, у бурлескных паэмах «Два д’яблы», «Энеіда навыварат», «Тарас на Парнасе». Парэформенная творчасць В. Дуніна-Марцінкевіча пазначана істотным развіццём і ўзмацненнем рэалістычнага пачатку ў нашай літаратуры.
Першым жа беларускім пісьменнікам, які практычна поўнасцю перайшоў на рэалістычныя пазіцыі ў мастацкім адлюстраванні рэчаіснасці, стаў Ф. Багушэвіч. Творчасць яго, і гэта заканамерна, вызначаецца моцным крытычным пафасам. Такім чынам, Ф. Багушэвіч поўнасцю ішоў у нагу са сваім часам. Мастацкія заваёвы Ф.Багушэвіча ў плане рэалістычнага адлюстравання жыцця пэўным чынам працягнулі і замацавалі Я. Лучына і А. Гурыновіч.
У першыя тры дзесяцігоддзі ХХ ст. рэалізм атрымаў у беларускай літаратуры сваё далейшае развіццё. Заўважым, што ён цесна судакранаецца з рамантызмам і сімвалізмам (творчасць Цёткі, М. Багдановіча, Я. Купалы, М. Гарэцкага, З. Бядулі, М. Чарота, У. Жылкі, М. Зарэцкага і некат. інш. пісьменнікаў), а таксама з натуралістычнымі (творчасць Ядвігіна Ш., Ц. Гартнага і інш.) і дэкадэнцка-мадэрнісцкімі (творчасць Я. Пушчы, Я. Скрыгана, Т. Кляшторнага, А. Бабарэкі, П. Шукайлы, Я. Відука і інш.) павевамі ў нашай літаратуры. Некаторыя, найбольш характэрныя праявы такога ўзаемадачынення і ўзаемадзеяння, і асабліва паміж рэалізмам і неарамантызмам (рамантыкай), назіраюцца ў пасляваеннай беларускай літаратуры, аб чым сведчыць творчасць У. Караткевіча, М. Стральцова і некат. інш. аўтараў.
Пераважная большасць беларускіх даваенных, пасляваенных і сучасных пісьменнікаў (за выключэннем заходнебеларускіх літаратараў, а таксама пісьменнікаў, якія апынуліся ў эміграцыі) павінна была спавядаць аж да канца 1980-х гг. прынцыпы г. зв. «сацыялістычнага рэалізму», прычым у самых што ні на ёсць яго кананічных формах, у выніку чаго наша нацыянальная літаратура сыйшла са свайго ў цэлым нармальнага шляху развіцця і ў выніку вельмі шмат згубіла. Разам з тым некаторыя, найбольш таленавітыя, аўтары, такія, напрыклад, як І. Мележ, А. Макаёнак, В. Быкаў, У. Караткевіч і некат. інш., усё-такі здолелі пэўным чынам узняцца над часам і эпохай і далі нашаму народу і сусветнаму супольніцтву сапраўды рэалістычныя, глыбока праўдзівыя і вартыя ўвагі творы.
1.5.3 Рэалізм і сучаснае літаратуразнаўства. Сацыялістычны рэалізм у святле сённяшніх меркаванняў і поглядаў
Мы разглядзелі рэалізм у самых агульных, канцэптуальна-метадалагічных праявах, а таксама бегла прайшліся па гісторыі станаўлення і развіцця гэтага метаду і напрамку ў сусветнай (у тым ліку і беларускай) літаратуры ў асноўным з традыцыяналісцкіх (хоць і з пэўнай папраўкай на час) пазіцый, выпрацаваных айчынным літаратуразнаўствам у савецкі перыяд. Сёння ж нашымі вучонымі па зразумелых прычынах робяцца спробы ўдакладнення, а то і поўнага перагляду поглядаў на рэалізм.
У перыяд панавання марксісцкай ідэалогіі рэалізм непамерна ўзвышаўся над усімі астатнімі метадамі мастацкага адлюстравння жыцця. Зараз жа назіраецца адваротны працэс. Аднак, на думку В. Халізева, «выганяць з літаратуразнаўства слова «рэалізм», зніжаючы і дыскрэдытуючы яго сэнс, няма ніякіх падстаў. Надзённым з’яўляецца іншае: ачышчэнне дадзенага тэрміна ад прымітыўных і вульгарызатарскіх напластаванняў».
Адной з такіх спроб у рамках, так бы мовіць, умеранага падыходу да рэалізму, хоць і з пэўнай карэкцыяй поглядаў на час, з’яўляецца канцэпцыя прафесара І.Ф. Волкава. Так, вучоны вылучае ў агульным рэчышчы рэалізму сацыяльна-крытычную, псіхалагічна сцвярджаючую, сацыяльна-сцвярджаючую і універсальную плыні.
У сацыяльна-крытычнай плыні асноўным (але, заўважым, не адзіным) складнікам з’яўляецца пафас крытыцызму, адмаўлення існуючых сацыяльных інстытутаў, а таксама людзей, якія іх прадстаўляюць. У дадзеным русле напісана пераважная большасць твораў А. Бальзака, Г. Флабэра, Э. Заля, У. Тэкерэя, М. Гогаля, І. Ганчарова, М. Салтыкова-Шчадрына, Я. Замяціна, А. Платонава.
У псіхалагічна сцвярджаючай плыні, нават пры наяўнасці момантаў крытычнага асэнсавання рэчаіснасці, акцэнт усё-такі робіцца на асабістую самакаштоўнасць чалавека, на мастацкае выяўленне ўнутранага духоўнага багацця асобы, яе памкненняў, магчымасцей, лепшых якасцей характару і г. д. Дадзены накірунак прадстаўляе творчасць Стэндаля, Ч. Дзікенса, Дж. Лондана, Т. Мана, Р. Ралана, А. Пушкіна, М. Лермантава, М. Някрасава, Л. Талстога, Ф. Дастаеўскага, І. Тургенева, А. Чэхава, А. Салжаніцына.
Прадстаўнікоў універсальнага рэалізму (творчасць В. Астаф’ева, В. Бялова, В. Распуціна, В. Максімава) характарызуе ўвага да пераемнасці і прапаганды праз сродкі мастацтва лепшых нацыянальных і агульначалавечых традыцый, якія павінны зберагчы канкрэтнае грамадства і чалавецтва ў цэлым ад маральнага і экалагічнага разбурэння, знішчэння наогул і вывесці на новы ўзровень развіцця.
І, урэшце, сацыяльна-сцвярджаючы рэалізм. Як зазначае І. Волкаў, «пад гэтым тэрміналагічным абазначэннем маецца на ўвазе творчасць такіх пісьменнікаў, як М. Горкі, У. Маякоўскі, А. Вясёлы, М. Шолахаў, А. Твардоўскі, Л. Арагон, І. Бехер, Б. Бехер. Звычайна ў савецкім літаратуразнаўстве такая літаратура называлася «сацыялістычным рэалізмам». Як вядома, дадзены тэрмін у канцы 1980-х – пачатку 1990-х гг. падпаў пад рэзкую крытыку за тое, што побач з адносна неблагімі, а то і высокамастацкімі палотнамі аб’ядноўваў у сабе шмат твораў нарматыўных, схематычных, парадна-культавых, лакіровачных, пажаданых і патрэбных адміністратыўна-каманднаму партыйнаму і дзяржаўнаму кіраўніцтву. Таму з мэтай аддзялення пазітыўнага значэння паняцця «сацыялістычны рэалізм» ад негатыўнага І. Волкаў прапаноўвае надаць «новае рабочае тэрміналагічнае абазначэнне літаратуры, якая сапраўды з’явілася ў ХХ стагоддзі істотна новай разнавіднасцю рэалістычнай літаратуры. Сутнасць навізны, – на думку вучонага, – заключаецца ў спалучэнні суб’ектыўных імкненняў асобы да самасцвярджэння з рэальнай аб’ектыўна-гістарычнай магчымасцю, самасцвярджэння асобы ў інтарэсах грамадства ці, у больш вузкім, але больш канкрэтным сэнсе, у мастацкай актуалізацыі і абсалютызацыі стваральна-творчых магчымасцей чалавека. На такой мастацка-творчай аснове, – працягвае І Волкаў, – гэтая літаратура адрадзіла ў сусветнай літаратуры народны гераічны эпас (напрыклад, «Расія, крывёю ўмытая» А. Вясёлага, «Жалезны паток» А. Серафімовіча), па-новаму мастацкі асвоіла складанейшыя драматычныя і трагічныя сітуацыі (з асаблівай сілай у «Ціхім Доне» М. Шолахава), стварыла новую разнавіднасць рэалістычнай сатыры (напрыклад, «Лазня» і «Клоп» У. Маякоўскага, «Цёркін на тым свеце» А. Твардоўскага)».
Слушнае зерне ў канцэпцыі І. Волкава, а таксама ў яго меркаваннях наконт сацыялістычнага рэалізму, безумоўна, ёсць. Адмаўленне, несумненна, патрэбнае дзеля таго, каб аб’ектыўна разабрацца ў сітуацыі з сацыялістычным рэалізмам, не павінна ператварацца ў суцэльнае закрэсліванне напрацаванага нашымі пісьменікамі (а ўслед за імі і вучонымі-літаратуразнаўцамі) на працягу многіх дзесяцігоддзяў.
1.6 Натуралізм
Слова «натуралізм» па паходжанню французскае (naturalisme), аднак сваімі карэннямі ідзе ў познелацінскую эпоху (natura) і ў літаральным перакладзе абазначае тое, што зараз імянуецца «прыродай».
Натуралізмам называецца літаратурна-мастацкі метад, стыль і накірунак, які характарызуецца ўсвядомленай устаноўкай на бесстаронні аб’ектывізм у паказе прыроднай і сацыяльнай рэчаіснасці, схільнасцю да ўзнаўлення вонкавых з’яў жыцця без іх мастацкага абагульнення, пранікнення ў іх духоўную сутнасць. Натуралісты імкнуліся да такога адлюстравання рэальнасці і чалавечых характараў, пры якім асаблівая ўвага надавалася быту і фізіялогіі, якія, згодна з меркаваннямі прыхільнікаў дадзенага метаду, надзвычай моцна абумоўлівалі паводзіны і духоўны свет персанажаў.
Натуралізм у якасці адносна цэласнага літаратурна-мастацкага метаду і стылю (аднак, заўважым, усё-такі ў агульным рэалістычным рэчышчы) поўнасцю аформіўся ў самастойны літаратурны накірунак у развітых літаратурах Еўропы і ў літаратуры ЗША к апошняй трэці ХІХ ст. Але асобныя яго спарадычныя і фрагментарныя праявы давалі аб сабе знаць і да гэтага часу (як прыклад – познярымскае выяўленчае мастацтва, літаратура барока), а таксама пасля таго, як натуралізм пакінуў літаратурную авансцэну. Натуралізмам даволі часта ў дачыненні да сучаснага мастацтва называецца антысацыяльны, чыста біялагічны падыход да чалавека, а таксама скурпулёзнае, «пратакольнае» апісанне жыццёвых з’яў без іх крытычнага адбору, сацыяльна-філасофскага асэнсавання, мастацкага абагульнення і ацэнкі.
Зарадзіўся натуралізм і праграмна аформіўся ў французскай літаратуры, а затым ужо пачаў паступова распаўсюджвацца, прычым з рознай ступенню актыўнасці, па Еўропе, а таксама ў ЗША. Велізарную ролю ў яго ўзнікненні і фарміраванні адыгралі поспехі прыродазнаўчых навук, перш за ўсё фізіялогіі, якая супрацьпаставіла эксперымент «ненавуковым» (тэрмін тагачасных фізіёлагаў) метадам пазнання. Філасофскай асновай натуралізму стаў пазітывізм А.Конта, а эстэтычнай – тэорыі І.Тэна, увасобленыя ў яго пяцітомнай «Гісторыі англійскай літаратуры» і тэарэтычнай працы «Філасофія мастацтва». Літаратурнымі папярэднікамі натуралізму можна лічыць французскіх пісьменнікаў Шанфлёры, Л.Дзюранці, Г.Флабэра, братоў Э.іЖ.Ганкураў. Тэорыю натуралізму ў дачыненні да літаратуры распрацаваў і небеспаспяхова паспрабаваў прымяніць яе ва ўласнай творчасці Э.Заля. У свой час даволі значны рэзананс атрымалі зборнікі тэарэтыка-крытычных артыкулаў Э.Заля «Эксперыментальны раман» (1880), «Раманісты-натуралісты» (1881), «Нашыя драматургі» (1881) і інш., у якіх абгрунтоўваўся новы літаратурна-мастацкі метад. Вакол Э.Заля ў сярэдзіне 1870-хгг. склалася цэлая натуралістычная пісьменніцкая школа, якую прадстаўлялі Г.дэМапасан, Ж.Гюісманс, А.Сеар, П.Алексіс, А.Дадэ і інш. Дадзеная школа праіснавала да канца 1880-х гг., а затым распалася. З гэтага часу натуралізм губляе тэарэтычную дакладнасць і захоўваецца ў якасці агульнай назвы розных, але адзіных па паходжанню літаратурных з’яў. У творчасці шэрагу пісьменнікаў-натуралістаў узмацняюцца рысы імпрэсіянізму альбо ўзнікае імкненне да сімвалізму; творчасць некаторых эвалюцыянуе ў бок дэкадэнцтва.
Натуралісты ставілі перад сабой задачу – вывучаць грамадства з той жа паўнатой, з якой прыродазнаўца даследуе прыроду. Мастацкае пазнанне яны прыраўноўвалі да навуковага. Мастацкі твор разглядаўся натуралістамі «як чалавечы дакумент», а асноўным эстэтычным крытэрыем лічылася паўната ажыццёўленага ў ім пазнаваўчага акта. Пераважны інтарэс да побыту, да фізіялагічных асноў псіхікі, недавер да ўсякага роду ідэй абмяжоўвалі мастацкія магчымасці натуралістычнай літаратуры. Аднак пранікненне жыццёвай праўды ў натуралістычныя творы ў яе скандэнсаваным, абагуленым выглядзе часам зводзіла да нуля тэарэтычныя пабудовы іх аўтараў і абумовіла глыбокае мастацкае ўздзеянне лепшых твораў натуралістычнай літаратуры на сучаснікаў.
Для большасці пісьменнікаў-натуралістаў былі характэрнымі ўяўленні аб прадвызначанасці лёсу чалавека яго фізіялагічнай прыродай, а таксама асяроддзем, у якім канкрэтны індывід вырас і сфарміраваўся. І толькі асобныя пісьменнікі (як, напрыклад, Заля) здолелі вырвацца з палону фаталізму.
Натуралісты не прымалі маралізавання ў мастацкай творчасці, бо лічылі, што адлюстраваная з навуковай дакладнасцю рэчаіснасць сама па сабе з’яўляецца дастаткова выразнай. Яны сцвярджалі, што літаратура, як і навука, не мае права выбару матэрыялу, што для пісьменніка няма непрыдатных сюжэтаў альбо недастойных тэм – адсюль пашырэнне тэматыкі натуралістычнай літаратуры, цікавасць да «простых» з’яў жыцця («Жэрміні Ласертэ» братоў Э.іЖ.Ганкураў, «Пастка» Э.Заля). Аднак падначаленасць матэрыялу, імкненне запісваць «пад дыктоўку жыцця» даволі часта прыводзілі да бессюжэтнасці («Цудоўны дзень» Сеара, «Услед за плынню» Гюісманса), а бясстрастнасць – да грамадскай індэферэнтнасці.
У 60–80-ягг. ХІХст. натуралізм пры ўсіх яго слабых месцах і недахопах адыграў пэўную станоўчую ролю ў развіцці літаратуры: засвойваў новыя тэмы, падымаў новыя пласты рэчаіснасці, паказваў жыццё людзей малазабяспечаных і прыгнечаных, вывучаў узаемадзеянне асобы і натоўпу, ролю падсвядомага ў чалавечай псіхіцы. Натуралізм увёў у літаратуру новыя прыёмы і сродкі мастацкага адлюстравання жыцця. Змагаючыся з ілжывым афіцыйным аптымізмам, з мяшчанскай ідэалогіяй і мараллю, праяўляючы шырокі дэмакратызм і выкрывальны пафас, натуралізм садзейнічаў прагрэсу грамадскай думкі і мастацкага бачання свету.
У іншых краінах Еўропы і Паўночнай Амерыкі ў апошняй трэці ХІХ – пачатку ХХ стст. натуралізмам сталі называць падобныя да яго з’явы, якія ўзніклі ў асноўным на глебе ўласных мастацкіх запатрабаванняў, але, як правіла, не без пэўнага французскага ўплыву.
Так, у Германіі своеасаблівым пралогам натуралізму была крытычная дзейнасць братоў Г. і Ю. Харт, а яго мастацкім увасабленнем – творчасць А. Хольца і Г. Гауптмана. Менавіта нямецкія пісьменнікі-натуралісты стварылі г. зв. секундны стыль, што меў на ўвазе не толькі капіраванне пэўнага жыццёвага факта ў цэлым, але і педантычную фіксацыю самых дробных яго элементаў. І яшчэ адна з асаблівасцей нямецкага натуралізму: калі ў іншых нацыянальных літаратурах ён выявіўся ў першую чаргу ў прозе і драматургіі, дык тут дадзены метад надзвычай моцна заявіў аб сабе ў лірыцы. У Англіі натуралізм паўплываў на творчасць Дж. Мура і Дж. Гісінга. У ЗША дадзены мастацкі метад атрымаў вострую сацыяльную афарбоўку ў С. Крэйна, Ф. Норыса, Х. Гарленда. У Італіі аналагічным натуралізму рухам стаў верызм (італ. verismo, ад. vero – праўдзівы), які прадстаўлялі Дж. Вергі, Л. Капуана і інш. У Іспаніі барацьба з французскім літаратурным уплывам ішла побач з умацаваннем натуралістычных прынцыпаў у творчасці Э.П. Басан і А.П. Вальдэса. У Бельгіі прадстаўніком натуралізму стаў К. Леманье. Пэўны ўплыў натуралізм аказаў таксама на творчасць А. Стрынберга, Г. Ібсана і К. Гамсуна.
Некаторыя элементы паэтыкі натуралістаў знайшлі працяг у імпрэсіянізме, шэрагу мадэрнісцкіх плыней (у сюррэалізме, «плыні свядомасці», тэатры абсурду і інш.), а таксама ў творчай практыцы пісьменнікаў-рэалістаў ХХ ст.
У Расіі ўплыў натуралізму даволі моцна адчуваецца ў творчасці Дз. Маміна-Сібірака і П. Бабарыкіна. Рускую ж натуральную школу нельга атаясамліваць з натуралізмам, бо яна, па-першае, узнікла амаль што на два дзесяткі гадоў раней таго часу, калі натуралізм заявіў аб сабе ў Еўропе, а, па-другое, была формай станаўлення крытычнага рэалізму.
У беларускай мастацкай культуры натуралізм у сувязі з тым, што перад беларускімі мастакамі ў тыя часы стаялі іншыя, адраджэнцка-асветніцкія задачы, не аформіўся ў самастойны накірунак з уласнай эстэтычнай праграмай. Разам з тым па аналогіі з натуралізмам могуць ацэньвацца асобныя недахопы (празмерная блізкасць вобразнай сістэмы да эмпірычных форм быцця, залішні этнаграфізм, абмежаванае бытапісанне) ранняй беларускай паэзіі, прозы, драматургіі, пачатковыя стадыі тэатральнага і выяўленчага мастацтва. Усё гэта было абумоўлена цяжкасцямі станаўлення мастацкага прафесіяналізму пры практычна поўнай адсутнасці нацыянальных традыцый. Іншая ж прырода натуралістычных тэндэнцый у літаратуры 1930-х – першай паловы 1950-х гг.: яны з’явіліся пад уплывам нарматыўнай вульгарна-сацыялагічнай крытыкі і дагматычнай філасофіі.
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Гуляев Н.А. Литературные направления и методы в русской и зарубежной литературе ХVІІ–ХІХ веков. Книга для учителя.– М., 1983.
2. Лихачёв Д.С. Развитие русской литературы Х–ХVІІ веков: Эпохи и стили.– Л., 1973.
3. Мальдзіс А.І. Барока ў літаратуры // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т.– Мн., 1984.– Т. 1.
4. Морозов А. Судьбы русского классицизма // Русская литература.– 1974.– №1.
5. Манн Ю.В. Романтизм в России // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.
6. Барысенка В.В. Францішак Багушэвіч і праблемы рэалізму ў беларускай літаратуры ХІХ ст.– Мн., 1957.
7. Морозов А.А. Барокко // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.
8. Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.– М., 2000.
9. Рагойша В. Літаратурны працэс; Метад літаратурны // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Дапаможнік.– Мн., 2001.
10. Бахмутский В.Я. Классицизм // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.
11. Виппер Ю.Б. Формирование классицизма во французской поэзии начала ХVІІ в.– М., 1967.
12. Кочеткова Н.Д. Литература русского сентиментализма: Эстетические и художественные искания.– СПб, 1994.
13. Тураев С. Сентиментализм // Словарь литературоведческих терминов / Редакторы-составители Л.И. Тимофеев и С.В. Тураев.– М., 1974.
14. Гуревич А.М. Романтизм // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.
15. Конан У.М., Мальдзіс А.І. Класіцызм у літаратуры // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т.– Мн., 1986.– Т. 3.
16. Русская литература ХVІІІ в. Эпоха классицизма. Сб-к ст.– М.–Л., 1964.
17. Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Классицизм // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новейший литературоведческий словарь-справочник для ученика и учителя.– Мозырь, 2003.