Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь
Могілеўскі гасударственны універсітэт імя А.А.Куляшова.
Кафедра беларускай літаратуры
Реферат па беларускай літаратурына тэму: «Фельетоны, публіцыстыка, апавяданні Кузьмы Чорнага ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны .»
Шавель Ю. П.
студэнта 5 курса, групы «В»
факультэта замежных моў
навучны кіраўнік-
Еўменькоў В.І.
Могилев, 2001
Змест
:
I.Уводзіны.
II.Асноўная частка.
а) Фельетоны К. Чорнага перыяду Вав.
б) Публіцыстыка пісьменніка перыяду Вав.
в) Апавяданні К. Чорнага перыяду Вав.
III. Заключэнне.
IV. Літаратура.
Сатыра — надзейная, выпрабаваная зброя ў барацьбе з ворагам, і да яе Кузьма Чорны звярнуўся ў дні Вялікай Айчыннай вайны. Папярэдні вопыт у галіне публіцыстыкі і сатыры памог яму адразу знайсці патрэбныя формы выступленняў у друку. Шматлікія артыкулы, фельетоны, памфлеты і кароткія сатырычныя апавяданні, над якімі ён працаваў з першых дзен вайны, склалі важнейшую частку яго творчай спадчыны ваеннага часу. Разам з тым публіцыстыка і сатыра К. Чорнага з'явіліся яркай старонкай усёй беларускай літаратуры перыяду Айчыннай вайны. У фельетонах і памфлетах, поўных гневу і нянавісці да ворага, ён выкрываў разбойніцкую сутнасць гітлераўскай зграі.
Друкаваліся яго фельетоны, памфлеты і сатырычныя апавяданні на старонках газеты «Савецкая Беларусь», газеты-плаката «Раздавім фашысцкую гадзіну» і ў іншых выданнях, якія распаўсюджваліся на тэрыторыі часова акупіраванай Беларусі.
Адно з самых моцных сатырычных выступленняў К. Чорнага прыняло форму ліста беларускіх партызан Адольфу Гітлеру, накшталт ліста запарожцаў турэцкаму султану. Пісаў ён гэты твор разам з А. Астрэйкам. Вось частка тэксту твора:
«Бандыцкаму фюрэру, крываваму людаеду, сусветнаму абармоту і прахвосту, дурному Адольфу Гітлеру — пішуць беларускія партызаны з атрада Бацькі Міная.
Слухай! Ты! Які гэта чорт паддаў табе ахвоты шукаць свае згубы на нашай зямлі? Сядзеў бы ты сабе ў сваім берлінскім логавішчы і смуродзіў бы сабе ў сваёй Германіі. Дык не! Павяла цябе твая бандыцкая натура сюды. 3 свайго фашысцкага свінуха палез ты ў наш зялёны агарод, нават тупога лыча не абскробшы. І ўся твая сабачня перла сюды на злом галавы, як бы яе ззаду пярун гнаў. І ўскочыў ты, сукін сын, у такую калатушу, з якое — здохнеш, а капытоў не выцягнеш.
Берлінская ты свіння, цірольскі шчанюк, смярдзючы разнік, нямецкі асёл, абдрыпаны свінюк, і будзе табе скора каюк, пляскатая тупіца, трыбухатая падла, пісклявы ты брахун і вялікі ты дурань. Бо каб ты хоць крыху быў разумнейшы, дык ты мог бы падумаць, што не табе зачэпацца з намі. Не такіх у нас бачылі і галаву ім мылілі. А ты думаў, што ў нас не знойдзецца сілы, каб расквасіць тваю віславухую даўбешку? Хіба дрэнна табе пад Масквой нашы растаўклі нюхаўку?»
Няўмысна грубаватая лексіка, грубаватыя выразы тут як не трэба лепш адпавядалі задачы высмейвання маньяка Гітлера. Не менш дасталося бандыцкаму фюрэру і ў фельетонах «Берлінскі анучнік» і «Выхваляўся, выхваляўся ды здох». У апошнім Гітлер параўноўваецца з галодным ваўком, якога адусюль гналі. 3 голаду гэта «схуднелая падла нажэрлася лыка так, што аж назад вярнуць пачало».
«Якраз тое самае здарылася з нямецкім фюрэрам. Гэты прахвост абышоў палавіну Еўропы, усюды рваў дзе што мог, усюды ліў чалавечую кроў, мінулай зімой атрымаў на савецкім фронце па сваіх вышчараных зубах і 26 красавіка выступіў у рэйхстагу з прамовай. Дзе дзелася яго ранейшая ганарыстая заўзятасць, калі ён, бывала, у кожнай прамове выхваляўся, што заваюе для немцаў увесь свет? Цяпер ён не выхваляўся, а ныў і скуголіў, быццам не гаварыў, а, як той воўк, раскідаў лыка»
Сваім стылем фельетоны К. Чорнага блізкія да народных гумарыстычных апавяданняў і анекдотаў, у якіх высмейваюцца дурні, зладзеі, няўмекі, злыя і агідныя людзі. Нярэдка аўтар звяртаўся непасрэдна да сатырычньіх вобразаў з гэтых апавяданняў, выкарыстоўваў лексічныя сродкі народнай сатыры, дасціпныя прыказкі і прымаўкі. Як і ўся яго творчасць, сатыра К. Чорнага мае трывалую народную аснову, арганічна ўвабрала ў сябе элементы народнага светаразумення. У ацэнцы адмоўньіх з'яў пісьменнік нязменна кіраваўся крытэрыямі народнай маралі.
3 асаблівай нянавісцю і агідай гаворыць К Чорны пра здраднікаў Радзімы, што прадалі свой народ і пайшлі на службу да чужынцаў,— пра старастаў, бургамістраў, паліцэйскіх, пісак з гітлераўскіх газетак, «Шчанюк з берлінскай сабакарні», «Сімпатычная дубіна», «Зямельны надзел дурнога Бадзілюка», «Заплацім пану і яго паслугачу», «Нямецкі паслугач выў, як сабака», «Шарлатанскі зброд на службе ў нямецкіх акупантаў», «Гаўляйтар і яго падлізнікі»—вось красамоўныя назвы створаных у 1942 г. сатырычных артыкулаў і фельетонаў пра вылюдкаў-здраднікаў, якія целам і душой служылі вешацелям беларускага народа.
Фашызм, піша К. Чорны ў артыкуле «Шарлатанскі зброд на службе ў нямецкіх акупантаў», імкнецца абудзіць і развіць у чалавеку звярыныя інстынкты, прышчапіць яму антычалавечае, чорнае, жорсткае. Каб дасягнуць гэтага, акупанты ідуць на ўсё, не грэбуюць нічым.
«Вераломства, ашуканства і авантура не толькі форма, але і змест фашысцкай, з дазволу сказаць, палітыкі. Подкупы, шпіёнства, зладзейства, жорсткасць, бессардэчнасць, здзек — усё гэта жывая натура гэтай палітыкі. Скарыстаць дзеля сваіх мэт усякіх прайдзісветаў, абармотаў і жулікаў — гэта нязменны спосаб дзеяння нямецкіх захопнікаў. Вось чаму каля нямецкіх акупацыйных улад заўсёды знаходзілі і знаходзяць сабе месца цёмныя асобы, у якіх за душой няма нічога святога».
У 1942 г. К. Чорны выдае кніжку сатьірычных фельетонаў «Кат у белай манішцы». Кніжка гэтая — красамоўнае сведчанне паспяховай працы пісьменніка ў сатырычным жанры. Асобныя фельетоны цыкла, такія, як «Кат у белай манішцы», «Далікацтва каля вісельні», «Тонкая душа тоўстай гадзіны» і некаторыя іншыя, могуць служыць добрымі ўзорамі палітычнай сатыры.
Адзін з лепшых яго памфлетаў — «Кат у белай манішцы» — пачынаецца гісторыяй пра дурнога суддзю, аб якім гаворыцца ў беларускіх народньіх апавяданнях, што ён ніяк не мог высветліць, хто большы злодзей — ці той, хто краў, ці той, хто прымаў крадченае, ці той, хто жыў з іх зладзейскай работы
Пісьменнік невыпадкова спаслаўся на гісторыю з дурным суддзей. Крывавы кат беларускага народа Розенберг, чые бандыцкія справы выкрываюцца ў памфлеце, знешне якраз і нагадваў таго, хто жыў з крадзенага і натхняў зладзеяў.
У фельетоне «Далікатства каля вісельні» прыводзіцца жахлівы факт. У Віцебску гітлераўцы знявечылі сясцер Веру і Вольгу Няфёдавых і, знявечаных, павесілі перад вокнамі іхняга дома. А старой маці вылюдак-афіцэр, які ўчыніў гэтую дзікую расправу, сказаў, узяўшы да-лікатна пад казырок:
«—Жыві, матка, у гэтым доме і глядзі праз акно на сваіх дачок. Яны маладыя, і за імі трэба наглядаць.
Маці ў той жа дзень звар'яцела».
У зборніку з вялікай выкрывальнай сілай намаляваны партрэты главароў фашысцкага райха, крывавых катаў—Гітлера, Гебельса, Розенберга і інш., паказаны чвярыная жорсткасць і злачынствы акупантаў на захопленых імі землях.Пісьменнік апавядае, як бязмозглы гітлераўскі ваяка, з якога высцебала розум гебельсаўская прапаганда, ап'янелы ад ваяунічага духу перад паходам на нашу краіну, працверазіўся, спазнаўшы сілу ўдараў савецкіх войск.
Няцяжка заўважыць, як старанна К. Чорны апрацоўваў слова ў сваіх фельетонах, дамагаючыся найыбольшай сілы высмейвання абранага аб'екта. У самахарактарыстыцы Бранта, напрыклад, сатырычная апрацоўка слова зроблена такім чынам, каб да канца выкрыць нікчэмную лакейскую сутнасць, лакейскі характар гэтага гітлераўскага паслугача, які зарабляў свой бандыцкі хлеб, расхвальваючы «вісельную вяроўку».
Гітлераўцы абвясцілі насельніцтву Віцебска, што будуць здаваць у арэнду пад гароды ўчасткі на пажарышчах. І вось з'яўляецца фельетон К. Чорнага «Што пасееш, тое і пажнеш». «Абармот і злодзей,— чытаем у фельетоне,— стараецца жаць там, дзе ён не сеяў. А фрыц — дык той яшчэ танчэй удасканаліў гэтыя абармоцкія замашкі: ён хоча жаць там, дзе ён усё спаліў». Характэрная і канцоўка твора: «Цяжка прахвосту жаць там, дзе ён паліў. І яшчэ цяжэй яму будзе дацягнуць ногі туды, адкуль ён прыцягнуўся».
Фельетон напісаны ў стылі народных сатырычных апавяданняў. Яго назва, лексічныя сродкі, прыёмы выкрывання зла цалкам адпавядаюць характару народнай сатыры. На народнай глебе ўзрасла сатыра К. Чорнага. Трэба было вельмі глыбока зазірнуць у душу працоўнага чалавека, сэрцам успрыняць яго невымернае гора, каб з такой мастацкай сілай выявіць яго адносіньі да фашысцкай навалачы, як гэта зрабіў К. Чорны.
Вельмі дасціпна пачьінаецца фельетон «Сёмая скура: «Гітлеравец такі: пакуль сёмай скуры не здзярэ, то на пятай не спыніцца». Як і астатнія фельетоны, ён напісаны паводле канкрэтнага факта. Да насельніцтва акупіраваньіх раёнаў гітлераўскія падручныя звярнуліся па радые з заклікам — ахвяраваць цёплыя рэчы для іхняй арміі. К. Чорны ў здзеклівай форме высмеяў фашысцкіх прапагандыстаў, якія раілі людзям перагледзець свае шафы.
Пачуццём агіды і нянавісці прасякнуты фельетоны, у якіх выкрываюцца здраднікі Радзімы, фашысцкія паслугачы,— «Гаўляйтар і яго падлізнікі», «Шчанюк з берлінскай сабакарні» і іншьія.
Цікавы фельетон «Забіяцкі «пык». Апавяданне ў ім вядзецца ад імя селяніна, які жьіў у глухой мясцовасці і хаваў у сваім хляве быка. Туды аднойчы прыехалі на паляванне гаўляйтар і гаўляйтарскі рэферэнт, нейкі «беларускі» дзеяч Сымон Пхайчык (К. Чорны любіў у сатырычных творах выбіраць для сваіх персанажаў прозвішчы, якія дакладна вызначалі б іх сутнасць). Цягаліся яны цэлы дзень і, апроч схуднелай вароны, нічога не ўпалявалі, як раптам пачулі, што недзе паблізу зароў бык. У гэтым месцы апавядання селянін робіць заўвагу. што гітлеравец — «найлепшы паляўнічы ў чужым хляве альбо пры курыным седале».
«Беларускі» дзеяч Сымон Пхайчьік разнюхаў, дзе знаходзіцца бык. І вось у хлеў з'явіліся «паляўнічыя» і загадалі адвязаць жывелу. Селянін непрыкметна хапіў быка за казыткае месца і той, не вытрымаўшы козыту, рашуўся на двор. Тут зноў падаецца не менш саркастычная заўвага: «Ён, напэўна, падумаў, што
гэта яго хочуць павесці ў Берлін, каб ён падзякаваў Гітлеру за зямельную рэформу ў Беларусі, і так папер, што збіў з ног Пхайчыка, а гаўляйтара рагамі падхапіў пад зад, і той імчаўся так ад хлява і аж да варыўні». Адна нібы між іншым кінутая заўвага, а драбежніцкая сутнасць гітлераускаи так званай «зямельнай рэформы» выкрываецца да канца. Адразу відаць, якая гэта была «рэформа» і як да яе маглі ставіцца беларускія сяляне.
У радзе сваіх выступленняў К. Чорны закляйміў пракляццем душыцеля беларускага народа вылюдка Кубэ, якога напаткала справядлівая кара народных мсціўцаў (неапублікаваны рукапіс «Крывавы апякун», «Заплацім пану і яго паслугачу». «Гаўляйтар і яго падлізнікі», «Забіяцкі «пык», «Гаўлятарская «акадэмія», «Канец крывавага ката»).
Калі пачаў выдавацца саіырычны часопіс «Раздавім фашысцкую гадзіну», Кузьма Чорны актыўна супрацоўнічае ў ім. 3 нумара ў нумар друкуе ён свае фельетоны, публіцыстычныя артыкулы.
Рад твораў у гэты час К. Чорны падпісваў псеўданімамі. Нам вядомы наступныя псеўданімы, пад якімі пісьменнік друкаваўся ў розных выданнях Сымон Чарпакевіч, М Сідароўскі, М Біруля, Раман Талапіла, Ігнат Булава з-пад Турава.
Уся публіцыстычная, таксама як і мастацкая, дзейнасць К. Чорнага ў гады Айчыннай вайны прасякнута глыбокай упэўненасцю ёсць сіла, якая скрышыць фашысцкія полчышчы і вызваліць народы з палону! Гэта — чалавек, апрануты ў форму салдата, гэта— парчьізаны.
Героі першых дзён вайны, людзі, што не скарыліся перад разбойнымі і гітлераускімі салдатамі і ўзняліся да высокіх патрыятычных подзвігаў, сталі героямі самых ранніх публіцыстычных выступленняў К. Чорнага ваеннага часу.
Такі — магілеўскі калгаснік Манетаў з нарыса «Подзвіг ціхага чалавека». У гэтага ціхага, раней непрыкметнага чалавека, калі прыйшлі акупанты выявілася вялікае сэрца і нязломная воля патрыёта. Ен схаваў параненых партызан. У сяле з'явіліся карнікі. Пачалі дапытваць Манетава, пагражаючы смерцю. Ен не збаяўся пагроз і кінуў у твар гітлераўцу
«—Сволач ты фашысцкая, няўжо ты думаеш, што ўсіх нас перастраляеш^ Скора цябе самога будуць тачыць чэрві.
Гітлеравец стрэліў, і Манетаў упаў мёртвы, гэты ціхі, спакойны чалавек. Енстаў народным героем таксама ціха і незаўважна. 3 такіх людзей складаецца гераічны беларускі народ».
5 студзеня 1942 г. К. Чорны друкуе ў «Савецкай Беларусі» «Расказы партызан Віцебшчыны» («Маладая гераіня», «Паўлікава помста», «Знішчылі чатырох афіцэраў»), напісаныя паводле фактаў, паведамленых пісьменніку партызанам Карасёвым з Веткаўскага раёна.
Гераізм студэнтак мастацкага вучылішча Жэні Палтаўскай і Шуры Луковінай Грыбковай, якія восенню 1941 г. зрабілі подзвіг, аналагічны подзвігу Зоі Космадзям'янскай, з'явіўся для К. Чорнага тэмай для двух хвалюючых вьіступленняў «Жэня Палтаўская» і «Верная дачка беларускага народа».
Калі ў верасні 1943 г. Савецкая Армія, гонячы ворага на захад, уступіла на беларускую зямлю, К Чорны сустрэў гэту вестку, як самую дарагую, самую жаданую. На радасную падзею пісьменнік адклікаецца артыкулам «Настаў вялікі дзень», у якім піша «Прыйшоў дзень расплаты і вызвалення. Блізка той дзень, калі ўстане з руін і Гомель, і Мінск, Віцебск і Магілеў... Блізка дзень мірнай працы на вольнай беларускай зямлі».
Перамогі Чырвонай Арміі К Чорны вітае новымі і новымі выступленнямі. Назавем некаторыя з іх: «Варочаецца жыццё», «Воля рве ланцугі», «Ваўкі ратуюць ску
Мастацкая сатыра ў творчасці К. Чорнага перыяду Айчыннай вайны не вычэрпваецца фельетонамі і памфлетамі. Яго пяру належаць цікавыя саты-рычныя апавяданні. У большасці гэта невялікія творы з вострым сюжэтам. Частка іх друкавалася з падзагалоўкам «З апавяданняў Ігната Булавы з-пад Турава». Напісаныя ў той жа рэалістычнай манеры, як і раннія гумарыстычныя апавяданні пісьменніка, яны адрозніваюцца ад іх толькі тым, што маюць больш выразную сатырычную моўную характарыстыку персанажаў, вызначаюцца большай вастрынёй і сілай сатырычнага выкрывання.
Выступаючы па гарачых слядах падзей з баявым словам публіцыста, К. Чорны жыў шырокімі творчымі планамі. Ен выношвау задумы новых і новых мастацкіх твораў — і буйных і малых.
За гады Вялікаіі Айчыниай вайны К Чорны напісаў значную колькасць апавяданняў. Большасць іх сабрана ў зборніку «Вялікае сэрца», выпушчаным Дзяржаўным выдавецгвам БССР у 1945 годзе.
Героямі сваіх апавяданняу К Чорны робіць не надзвычайных людзей. Ен піша пра звычайнага, радавога чалавека. Як паводзіць сябе чалавек у ліхую гадзіну ваины, у сутычках з ворагамі, якія духоўныя якасці выяўляюцца ў яго—гэта перш за ўсё займае творчую ўвагу мастака.
Часам пісьменнік не называе нават імя і прозвішча свайго героя, у яго творы дзейнічае проста наш чалавек. І дзейнічае ен так, як дзейнічаў бы на яго месцы кожны чалавек.
Такога чалавека малюе К. Чорны у адным з самых першых сваіх апавяданняў часоў Айчыннай вайны — «Расплата»(1941 г.)
Яму Сямену з вескі Максімаўка, давялося перажыць страшнае гора. Гітлераўская салдатня зняславіла і застрэліла яго адзіную дачку, семнаццацігадовую Насцю — яго радасць і ўцеху. Яны нахабна ўварваліся ў дом і пачалі там гаспадарыць. Сямёна выгналі з уласнаи хаты. У садзе, ля старой яблыні, ён убачыў сваю мілую Насцю. Яна ляжала, прастрэленая у грудзі, з пасінелым тварам. Усё перавярнулася ў душы гэтага ціхага чала-века. Сэрцу стала цесна у грудзях. Нянавісць не змяшчалася ў ім і патрабавала выйсця.
Чалавек выбег за веску. Ен стаяў на паплавах і глядзеў на вуліцу, на якой тоўпіліся фашысцкія салдаты. Раптам нейкая думка авалодала ім, і ён з вялікай асцярогай, прыціскаючыся да зямлі, папоўз. «… Ен бярог сваё жыцце для вялікай мэты. Жыць! Жыць, бо жыве неспараунаная ні з чым нянавісць, народжаная з вялікай, як свет, любві да няшчаснай пакутніцы Насці».
Праз мінут дзесяць чалавек убачыў мёртвага чырвонаармейца-кулямётчыка, забітага ў баі за вёску. Побач з ім стаяў гатовы да стральбы кулямёт. Чалавек перакаціў яго ў адпаведнае месца. Ен быў калісьці салдатам і ведаў, што і як рабіць. Сеючы паніку і смерць, запрацаваў кулямёт. Адзін чалавек вёў бой са скопішчам ворага! Калі куля чужынца сапсавала кулямёт, ён адпоўз па аднаму яму вядомых сцежках і схаваўся ў глінішчах. Потым падаўся ў лес, да партызан.
3 гэтага невялікага па памерах апавядання выразна выступае характар героя, яго самаахвярны подзвіг.
Гэткім жа звычайным, ціхім, непрыкметным быў да вайны і Пархвен Катдубовіч з апавядання «Вялікае сэрца».
Толькі і славуты быў Пархвен тым, што неяк раз пабіўся з пеўнем. Пра гэта ішла погаласка ў наваколлі, гэтым выславілася вёска Галаскі, дзе жыў Катлубовіч.
Ен быў працавіты, маўклівы і спакойны. Роўна ішло яго жыццё. Пархвен цешыўся са сваёй дачкі Марылі, гадаваў яе і быў шчаслівы. Так, думалася, і дажыве чалавек веку, і не застанецца аб ім ніякай памяці, акра-мя погаласкі пра недарэчнае здарэнне з пеўнем.
Але прыйшла вайна і ўсё перайначыла. У свой крывавы вір яна ўцягнула Пархвенаву Марылю. Фашысты арыштавалі Марылю і разам з трохгадовым хлопчыкам прыгналі ў каменданцкую ўправу. «Тры дні там яе дапытвалі, дзе яе муж. Ужо ёй выкруцілі палец на левай руцэ, ужо ўвесь твар быў у крывавых сіняках, і апроч таго, што каваль у арміі, яна нічога не магла сказаць. Уначы на чацвёрты дзень камендант прыклаў рулю да хлопчыкавага вуха і ціха сабе, быццам гэта ён адрэзваў прыгожымі нажнічкамі кончык цыгары, стрэліў. Марыля спачатку закрычала, пасля анямела. Так яе вьіпхнулі надвор і,б'ючы рамянямі, пра-гналі далёка ад каменданцкага дома, і яна ўжо не бачыла, як салдат выкінуў яе нежывое дзіця праз акно на дарогу паміж травяністым капяжом і плотам».
У Галасках з'явіўся памешчык Пфайфель і стаў наводзіць свае парадкі. Толькі нядоўгім было панаванне гэтага прыгонніка: аднойчы, у час працы на агародзе, Марыля выбрала зручны момант і рыдлёўкай раскроіла чэрап фашысту. Ёй давялося сысці з хаты. Сышоў з хаты і Пархвен. Калі праз пэўны час ён тайком з'явіўся ў Галасках, яго спаткала пустая вёска. Ён заходзіў у хаты,— адтуль тхнула цвіллю і вільгаццю. Пацукі сядзелі на сталах, звесіўшы доўгія нерухомыя хвасты, здзічэлыя каты кідаліся пад ногі... Акупанты задушылі жыццё вёскі. Той, хто застаўся жывы, вымушаны быў пакінуць родны кут і ратавацца, ідучы нямаведама куды.
І Пархвен Катлубовіч, як толькі сцямнела, узяў лом і падаўся на чыгунку. Нарэшце адвернута рэйка і спушчана з насыпу ў балотную прорву. Вялікім шчасцем, цудоўнай музыкай здаліся чалавеку трэск, грукат і гром, якія неўзабаве даляцелі з месца крушэння варожага цягніка. Хацелася, каб такая музыка грымела кожную ноч!
Так Пархвен Катлубовіч пачаў барацьбу з акупантамі.
Калі гітлераўцы сагналі жыхароў мястэчка на плошчу і сталі пад пагрозай смерці дапытвацца, хто забіў памешчыка Пфайфеля, Пархвен, які быў у натоўпе, адчуў вялікае замілаванне да гэтых няшчасных людзей. Праз колькі часу ўсе яны могуць быць мёртвьія... Пагрозы бандытаў не пустыя. Ужо зваліўся нежывым Марцін Лагута. «— Апошні раз заяўляю! — зноў крычыць гітлеравец. Божа! Літасцівы! Яны ўсіх зараз заб'юць. 1 Рамана, і Кастэцкага, і Костусь ляжа, і ўсе яны — мілыя, любыя сябры, браты, таварышы. Як жа ратаваць іх? Вось дзе пакута!
— І калі не скажаце, хто забіў...— ірве вушы нямецкі голас... хвіліна маўчання і...
— Гэта я забіў! — пачуўся раптам Пархвенаў голас..»
Ен ішоў на смерць, каб жылі другія, каб жыла Радзіма.
Пархвен мужна зносіў нечалавечыя катаванні і гэтак жа мужна памёр бы, не сказаўшы ворагам ні слова, але народныя мсціўцы вырвалі яго з рук катаў і прынялі ў свае баявыя рады.
Непераможнасць і неўміручасць нашага народа К. Чорны ў апавяданні «Вялікае сэрца» ўдала падкрэслівае праз цікавую мастацкую дэталь.
У апавяданні «Вялікае сэрца» дужасць і неўміручасць савецкага народа, нашай бацькаўшчыны сімвалізуе магутны дуб.
Стаяў гэты цар-дуб з развесістай кронай, высокі да хмар, і палохаў нямецкага каланіста Пфайфеля. Здавалася яму, што, прыкрываючыся гэтым дрэвам, як заслонай, у вёску ўварвуцца партызаны і знішчаць яго. І ён вырашыў—лепш знішчыць дуб! Але не было пілы, якая магла б захапіць ствол дрэва. Паспрабавалі яго паліць агнём. Цэлы абоз з дрывамі пацягнуўся да дуба, расклалі велізарньі касцёр. І ўсё—дарэмна. Абсмалены былі грудзі асілка, абгарэла голле, а ён усё стаяў, страшны для ворага. Прайшоў час, абпаленыя галіны пусцілі зялёныя парасткі. Яшчэ пройдзе час—і зноў зашуміць магутнаю кронай прыгожае велічнае дрэва.
Любоў да бацькаўшчыны, лютая нянавісць да чу-жынцаў, нястрымная прага помсты за кроў і слёзы людзей, што пралівалі гітлераўцы на нашай зямлі, зрабілі, як і Пархвена Катлубовіча, барацьбітамі з акупантамі і Банадыся Татарынчыка з апавядання «Прасторны дом», і героя апавядання «Папялішча», і безымянных герояў апавядання «Аксеніны сляды», і Мацея з апавядання «Паганыя косці», і жанчыну з апавядання «Агонь», і інш. 3 надзеяй і верай у перамогу ваюе з фашыстамі ўся сям'я з апавядання «Восень».
У радзе сваіх апавяданняў К. Чорны малюе карціны жахлівых зверстваў і разбою, як.ія чынілі ворагі над нашымі людзьмі, імкнучыся запалохаць іх, зрабіць паслухмянымі, адцягнуць ад партызанскай вайны. Пісьменнік паказвае, што на лютыя зверствы патрыёты адказвалі лютай барацьбой.
Гітлераўцы арыштавалі жанчыну і дапытваюцца, дзе брат Юрась (апавяданне «Бацька», 1942 г.). Прыгразілі застрэліць дачку Настачку, калі адмовіцца выдаць брата. Вось яна стаіць, дарагая, родная Настачка, стаіць і чакае ад маці ратунку. А любы брат Юрась? Ей трэба выбіраць паміж гэтымі двума людзьмі... Яна маўчала. Грымнуў стрэл, і Настачка павалілася і заціхла.
«— Дзе твой брат? — гучала раз-пораз у яе вушах, і гэты боль ішоў з вушэй у душу і сэрца і рваў чалавека на часткі. І нейк адразу ўся ўспыхнула. У вялікім парыве яна стала ва ўвесь свой рост і перасіліла слабасць. Яна яе больш не адчувала. Згінуў і боль у галаве. Толькі адчувалася кроў. Яна цякла з вушэй і з рота. Як толькі магла, яна пачала лавіць ротам паветра і страшным позіркам глянула на рыжага гітлераўца. Яна сама не пазнала свайго голасу:
— Наш Юрась адпомсціць за Настачку. У яго руках зброя. І я вам не скажу, дзе ён. І мой муж у Чырвонай Арміі. І Чырвоная Армія адпомсціць. І не будзеце вы панаваць над намі. Ніколі вы не дазнаецеся ад мяне, дзе Юрась.
Фашыст выстраліў ёй у грудзі, і яна ўпала нежывая».
Жорсткай помстай адказалі Юрась і яго бацька за гэтыя дзве смерці. Гнеў і нянавісць да акупантаў — шырыліся і мацнелі.
Пісьменнік у сваіх апавяданнях малюе такіх не па гадах дарослых, дачасна пасталелых у дні вайны дзяцей, расказвае пра пакуты і гора, якія ім даводзілася зносіць, часам нараўні з дарослымі. I, як пра самае ве-лічнае, апавядае мастак пра дзяцей, якія ўзнімаліся да гераічных учынкаў. 3 вялікай цеплынёй падаў ён гісторыю трынаццацігадовага Максіма, у якога памірала маці, прастрэленая немцамі ў грудзі (апавяданне «Матчына благаславенне». 1942 г.). Максім адпомсціў ворагу за матчыну смерць; злаўчыўшыся, ён усадзіў у сытую шыю нямецкага афіцэра нож, так што той і з месца не ўстаў. Маці апошнім промнем сваіх вачэй падзякавала сыну і благаславіла яго.
Станоўчыя героі ваенных апавяданняў К. Чорнага — самаадданыя патрыёты сваёй Радзімы. Яны жылі ў шчасці да варожага нашэсця. І яны, натуральна, сталі абаронцамі свайго шчасця, калі гітлераўцы ўзнялі на яго сваю чорную руку. Баявымі подзвігамі паказваюць яны сваю любоў да Радзімы.
Як і ў творах даваеннага часу, у апавяданнях, створаных у гады Вялікай Айчыннай вайны, К. Чорны паказаў сябе глыбокім знаўцам душы чалавека, яго псіхалогіі.
Мастацкае ўяўленне літаратара настолькі багатае, што пра каго б ён ні пісаў — перад намі паўстаюць жывыя тыпы з жывымі характарамі. Пісьменнік нібы становіцца на месца свайго героя і глядзіць на свет яго вачыма, адчувае яго сэрцам,— і мы выразна бачым перад сабой і «маленькую жанчыну» з «сваімі» дзецьмі на пакутнай дарозе вайны, і Пархвена Катлубовіча ў натоўпе местачкоўцаў у хвіліны, калі ён думае, як выратаваць гэтых людзей, і Лізавету, якая ўцякла з лагера і пехатой прайшла больш за пяцьсот кіламетраў, дабіраючьіся дадому («Восень»), і бацьку, у якога акупанты забілі дачку і ўнучку («Бацька»), і іншых.
Надзвычай паказальным у гэтым сэнсе з'яўляецца апавяданне «Смерць». Гэта—выдатнае сведчанне таго, як пісьменнік мог пранікнуць у псіхалогію сваіх герояў.
У творы вельмі мала дзеяння.
Пасля выгнання акупантаў салдат нямецкай арміі Клебер, які адбіўся ад свае часці і ратаваўся, спаткаўся са здраднікам-старастам Пацейчыкам, які таксама ратаваў сваю скуру. Некалькі дзён блукаюць яны, не ведаючы, куды падацца. Клебер не вытрымаў і здаўся ў палон; Пацейчыка знайшлі на полі апруцянелага.
Вось і ўвесь змест апавядання. Уся ўвага аўтара сканцэнтравана на раскрыцці думак і настрою герояў, іх адчуванняў. Пісьменнік зрабіў гэта бліскуча.
Перад намі два драпежнікі. Кожнаму здаецца, што другі яму дапаможа. Салдат Клебер узрадаваўся, убачыўшы Пацейчыка: ён памятаў гэтага старасту, які дапамагаў акупантам. Пацейчык — тутэйшы чалавек, яму знаёма гэтая мясцовасць, ён выведзе Клебера туды, дзе знаходзіцца яго армія. Узрадаваўся сустрэчы і Пацейчык: Клебер — усё-такі часцінка ваеннай сілы, ён — салдат і павінен ведаць, дзе войска і як туды трапіць.
Страх гняце іх абодвух. Усюды здавалася ім небяспека. Пагроза смерці была на кожным кроку.
Нібы абкружаныя паляўнічымі ваўкі, доўга блукалі яны. То траплялі ў лес, то выходзілі на поле. Чулі непадалёку страляніну, адзін раз — чалавечыя галасы. Жах гнаў іх з месца на месца. Яны пачалі не давяраць адзін аднаму, потым — ненавідзець. Пацейчык «ненавідзеў гэтага Клебера ўсімі сваімі помысламі і пачуццямі. Гэты Клебер сам шукае сабе ратунку, і ніякі ён не салдат, за якога можна трымацца. Ён толькі тады быў цвёрды і самаўпэўнены, калі ён, Пацейчык, паказваў яму ці каму-небудзь іншаму з іх, дзе чалавек закапаў хлеб. Цяпер гэтая гніда сама гатова ныць і енчыць аб ратунку».
У Клебера, у сваю чаргу, закіпала злосць на Падейчыка: «нікуды ён не варт—гэты тутэйшы мяшок. Дарог ён не ведае, смеласці не мае, і сам стараецца выратавацца за чужьімі плячыма».
Паступова, як бы «знутры», акрэслівае аўтар сутнасць сваіх герояў, раскрывае іх адчуванні. Ен амаль зусім не ўжывае дыялогу,— Клебер і Пацейчык не разумеюць адзін аднаго і «размаўляюць» толькі знакамі. Пісьменнік малюе знешнія дзеянні герояў, потым уяўляе сябе на месцы то аднаго, то другога і з дапамогай «унутранага» маналога перадае стан душы і настрой Клебера і Пацейчыка. І перад вачыма чытача жывымі праходзяць два агідныя тыпы ворагаў, якія з радасцю сустрэліся, а праз некалькі дзён гатовы былі адзін аднаму перагрызці горла.
Сатырычныя апавяданні і фельетоны К. Чорнага дзейсна служылі вялікай справе нашай перамогі. Пісьменнік шукаў новыя вобразныя сродкі для характарыстыкі аб'ектаў сатыры. Сама сатыра стала ў час вайны адным з найважнейшых напрамкаў яго творчасці.
Літаратура
:
1.Бельскі А.І. Кароткі У.Г. Беларуская літаратура XI – XX ст.ст.- Мінск, 1999.
2. Казека Я. КузьмаЧорны. – Мінск, “Мастацкая літаратура”, 1980.
3. Кудраўцоў І. Кузьма Чорны. – Дзяржаўнае выдавецтва БССР, Мінск 1962.