Кароткі змест:
У раздзеле "Забыты край" апісваецца сучаснасць і мінулае вёскі Асмолава, якая "прытулілася... пры вялікім некалі шляху з Вялікага княства Літоўскага на Масковію". Побач з ім знаходзіцца Лугвенева, шырока вядомае ў сівой мінуўшчыне". Гэты населены пункт таксама прыйшоў у заняпад. Нават гаспадар, князь, амаль забыўся на яго. Кіпіць жыццё толькі ля князевага бровара. "Тое, што блізка Лугвенева з яго корчмамі і броварам, - губіць асмолаўцаў. Стары "літоўскі" шлях можа пасведчыць, колькі замёрзла на ім нядбалых спіртавозаў... Бацька Дняпро можа пасведчыць, колькі залілося іх на пераправе... А тыя асмолаўцы возяць а возяць князёў спірт, болей а болей нялюдзеюць і хаваюцца самі ў сабе". Чакаюць людзі "нейкага дзіва - ці то аб зямлі, ці то аб волі". У раздзеле "Герой гісторыі" паказваецца вёска летам, калі ўсе на полі ці на лузе заняты працай, і дома застаюцца ні на што не вартыя старыя і малеча. Потым аўтар заглядае ў "хату гаротнага мужыка-беларуса". Там на земляной падлозе сядзіць заплаканы хлопчык. Маці, "...не маючы большых дзетак-нянек", зачыніла яго "і сышла на дзень-год у поле жаць авёс". Хлопчык плача. "Безвыходнасць страшная і пакора лёсу апошняя, крайняя - чуецца ў тым плачу..."
Так праходзяць першыя гады жыцця героя аповесці Хомкі. "Горкая прамудрасць". Позняй восенню Хомку аддалі ў школу. Хомкаў бацька Юрка, звычайна ціхі і спакойны чалавек, калі выпіваў, станавіўся як вар'ят. Яго ў вёсцы пабойваліся, таму настаўнік Хомку прыняў. Але навука хлопчыку не даецца. У школу завітаў "айцец благачынны". Хомка перад ім зусім аканфузіўся: не змог ні чытаць, ні паўтарыць "Царю небесный", не ведаў, хто такі "скворушка". Хлопчыку сказалі прыходзіць у школу на наступны год. Асмолаўскі настаўнік, былы унтэр-афіцэр, змагаецца з ненавіснымі словамі, на якія ніяк не забудуцца яго вучні, - як, дык, хай, няма, дабры дзень, казаў і інш. За ўжытыя "простыя" словы, як пакаранне, ён дае вучням насіць бірку, драўляны брусочак. Найбольш цярпеў ад біркі Хомка, якому ніяк не забываліся свае словы. 3-за яе ў Хомкі настаўнік забраў кніжкі, г. зн. выгнаў са школы. "Школа жыцця". Па бацькоўскай лініі ў родзе Хомкі было нямала "слаўных выпівак", але ён не пераносіў нават гарэлачнага духу. Хлопчык мучыцца, дапамагаючы бацьку вазіць бочкі са спіртам. Позняй ноччу бацька з сынам стукаюцца ў хату ў заезным двары. Там поўна вознікаў. Раніцай той, з кім спаў застуджаны Хомка на печы, шукае церассядзельнік і не знаходзіць. Абшчупваюць Хом
У Лугвеневе на кірмашы Хомка незаўважна застаўся адзін. Прыглянулася яму просцонька адзетая дзяўчына з Гарадца. Хлопец пачаставаў Ганутку салодкай вадой, пернікамі. Пачалася бойка гарадчан з асмолаўцамі, у баку ад якой не мог застацца і Хомка. Шукаючы пасля бойкі Ганутку, ён выпадкова пачуў словы гарадчанскага хлопца: "Батрак... Хварсіць у чужых ботах і ў гнілым брылі". Дзяўчына слухала і смяялася. Але востры "гнеў хутка задыміўся цяжкім прыгнётам, роспаччу і злосцю да ўсяго на свеце - так, як бывала і ў яго дзеда і ў бацькі, алкаголікаў". Хлопцы знайшлі Хомку і ўпаілі нейкаю бурдою. Усю дарогу назад у Асмолава п'яныя Хомка з Петраком поўзалі па траве, смяяліся, крычалі. "Парогі". Пачалася вайна. "Тужлівасць і нуда запанавала ў хатах. Зацяглая і безнадзейная вайна, як хмара, навісла кожнаму..." Хомка рупіўся на чужой гаспадарцы і за сябе, і за Петрака, і за старога. Як забралі адзінага сына, гаспадар махнуў на ўсё рукой. Да прызыўнога ўзросту Хомку не хапала два гады, але яму раптам прынеслі павестку. Бацька хадзіў у воласць, ды нічога там не дабіўся. Стары развітаўся з батраком як некалі з родным сынам. Два дні прабыў Хомка дома. Потым пачалася армейская муштра, якая выбівала ўсе пачуцці. Праз некалькі тыдняў навабранцаў адправілі на фронт. Перад першым боем у акопе хлопцу сніцца родная хата, як бацька рэжа авечку. Хомку забіла яшчэ перад атакай ад разрыву снарада.