Кароткі змест:
Запеўка
Аўтар паведамляе чытачу, што напісаў твор пра няпростую, шмат у чым нявызначаную сучаснасць. "Я ж выбраў працу без гарантый: / Дыханне часу сцерагу / I ад надзённасці гарачай / Убок падацца не магу". Ён імкнуўся ў рамане праўдзіва ўзнавіць жыццё.
Прычына
Кампазітар Сцяпан Якубавіч Вячорка, хоць за гэта і дакараў сябе не раз, доўгі час не быў у роднай вёсцы. "Знябыўшыся ў журбе", да сына ў горад прыязджала маці і сувязь з вёскай усё ж не перарывалася. У адзін з такіх прыездаў маці паведаміла, што да іх у школу прыслалі настаўніцу, Альжбету Францаўну Кудзёлку. Разводка быццам бы... Але Па ўсім відаць, што не свісцёлка. Да ўсіх з павагай у сяле... Вестка аглушыла Вячорку. Гэта жанчына - яго першае і адзінае каханне, ад якога да гэтага часу ў душы горыч і скруха. Сцяпан баяўся сустрэчы з Аляй ("Калі нават попел-прысак / Астыў - нашто капацца ў ім?"), лічыў, што сустрэча не будзе ў радасць і ёй, бо "ўзрушыць памяць гаркатой". Але прыйшло ад брата пісьмо-напамінак, што маці хутка семдзесят гадоў.
Згадкі ў дарозе
Па дарозе дамоў Вячорка ўспамінае, як знайшла сабе спадарожніка жыцця сястра Лёдзя. Апынуўшыся ў горадзе, яна добра памятала матчын наказ: "Хаця ж не слухай кавалераў, / Культурных гэных, гаваркіх. / Няхай іх выкаціць халера - / Тых ашуканцаў гарадскіх". I раптам дзяўчына даведалася, што хлопец, які прадставіўся рабочым і кожны вечар праводзіць да інтэрната, - прафесарскі сынок. Сцяпан тады прыехаў у горад "у розведы". Вінька Шкут падаўся яму дзіўным, але самастойным хлопцам: "...3 бацькамі ў контры - і ўсур'ёз./ Ён не бярэ ў іх ні капейкі.../ Жыве на ўласныя грашы./ Працуе. Вучыцца завочна". "Народнік", так нязлосна звала мужа Лёдзя, мала змяніўся за два пражытыя дзесяцігоддзі, па-ранейшаму сыпаў афарызмамі, як і што народ робіць, думае, жыве. Вячорка нават усміхнуўся, уявіўшы, які "славесны шторм" узнімуць пры сустрэчы зяць і браты. Антось быў філосафам-сацыёлагам, працаваў дацэнтам у сталічнай ВНУ. Мікіта з'яўляўся выключэннем у вялікай і дружнай сям'і. Ён быў зводным братам Сцяпана. Бацька Мікіты, сельскі актывіст Зміцер Рэпа, пакінуў жонку і сына ў "год пералому". Жанчына плакала, маліла мужа не сіраціць дзіця. Услед за маці слёзна прасіў бацьку і пяцігадовы сын. Але "не апрытомнеў Зміцер", пайшоў да другой жанчыны. Душы ж дзіцячай неакрэплай Ён рану страшную нанёс. На ўсё жыццё Мікіта Рэпа Застаўся з крыўдаю на лёс... Хлопец вырас "непамяркоўным, грубым, злым". У дзяцінстве, пасля паездкі ў заапарк, да Мікіты прыліпла клічка "Абіззян". А ў вёсцы спакон вякоў было, што "дасціпнае імя" застаецца з чалавекам нават пасля яго смерці: "I дзеці вырастуць і ўнукі / Пад гэтым імем..."
Адступленне першае - патэтычнае
Аўтар гаворыць пра сваю любоў да роднага краю. ...Я скалясіў і змераў пешкі Твае прасторы ўдоўж і ўшыр - І ўсе шляхі, дарогі, сцежкі Пакрыжаваліся ў душы. Не знаю сам, якога зелля Ты падліваеш мне ў пітво, - Што гэтак моцна, гэтак хмельна Тваё чаруе хараство...
Белы май
У маладосці Альжбета Францаўна Кудзёлка "была дзяўчына, як вясёлка: уся свяцілася ажно". Сцяпан убачыў яе на вечары ў студэнцкім інтэрнаце, куды хлопцаў прывёў Юзік Бэнсь. Аля запрасіла Вячорку на белы танец. Толькі разгаварыцца з дзяўчынай хлопец тады не змог, быццам язык праглынуў. Ён пачаў кожны вечар хадзіць каля інтэрната педвучылішча, спадзеючыся на сустрэчу. Урэшце Сцяпану пашанцавала. Сказаць пра свае пачуцці хлопец вырашыў вершам. Аднак на танцах замест запаветнага кавалачка паперы ён выцягнуў незнарок з кішэні "глянцавітую банкноту - ні больш ні менш - на сто рублёў". Зусім разгубленага, зніякавелага Сцяпана Аля спыніла ўжо ў завулку. Так пачынаўся іх "белы май". На Алю "паклаў вока" і Юзік Бэнсь. Убачыўшы дзяўчыну з сябрам, ён пакляўся разлучыць закаханых.
Ганьба
Выпадак скампраментаваць Вячорку надарыўся досыць хутка. Студэнты паехалі з канцэртам да падшэфных у вёску. Сцяпана з Юзікам брыгадзір завёў начаваць да заможнага гаспадара Базыля Крата, які меў дачку, "даўно нявесту". Бэнсь шапнуў Гілене, што яна спадабалася яго сябру, толькі той надта нясмелы, каб сказаць пра гэта самому. Намякнуў таксама бацьку і маці на ўзаемную сімпатыю дачкі і госця. Гаспадары ўзрадаваліся з'яўленню "зяця", які мог бы прыкрыць "дзявочы грэх" Гілены. Вячорку напаілі і паклалі спаць у ложак да дачкі. Раніцай, ледзь толькі Сцяпан адкрыў вочы, спрабуючы зразумець, дзе ён і што з ім здарылася, Тэкля і Базыль прыбеглі віншаваць дзяцей "са шлюбам". Вячорка кінуўся прэч з хаты. Бэнсь хацеў яго спыніць, палохаючы выключэннем з камсамола і адлічэннем з кансерваторыі. Але хлопца палохала іншае - Аля. Як ёй пра ўсё расказаць? Ці захоча яна зразумець, што ён не вінаваты?
Адступленне другое - іранічнае
Аўтар выказвае свае адносіны да формы твора. Ён не прыхільнік складаных метафар, незразумелай мовы, "ламанага" радка і іншых навацый, якія лічацца адзнакай сучаснасці, інтэлектуальнасці. ...Ну, што ж: вялікі свет парнаскі! А мне й на гэты раз, браткі, Слугуе ямб - тутэйшы, наскі, Рухомы, гібкі, трапяткі...
Разлад
Альжбета заўважыла, што Сцяпан вярнуўся з вёскі "разгублены, пануры", хлопец нічога ёй не растлумачыў. Праз нейкі час Вячорка стаў супакойвацца - яго ніхто нікуды не выклікаў. Юзіка пасля таго вечара ён перастаў лічыць сябрам. Надрукавалі напісаную Вячоркам песню і зайздрасць да поспеху таварыша штурхнула Бэнся да дзейнасці. Альжбета атрымала пісьмо; невядомы паведамляў, што ад яе "любімага Сцёпы" зацяжарыла дзяўчына. Называлася вёска, куды ездзіў з канцэртам Вячорка. Дзяўчына не паверыла каханаму. Сцяпан, кінуўшы вучобу, праз месяц з'ехаў на цаліну. Да такога рашучага кроку прычыніліся дзве акалічнасці: ён убачыў у скверы Алю з нейкім курсантам і ў камітэт камсамола паступіла на яго ананімка.
На ўзвеях часу
Сцяпан удзень хадзіў цяслярыць - Дамы цаліннікам стаўляць, А вечарамі, каб памарыць, Вымаў баян, садзіўся граць. Хутка баяніста паставілі кіраваць маладым саўгасным хорам. Гэты хор выканаў яго "Цалінную песню", якая спадабалася слухачам, яе пачалі спяваць не толькі цаліннікі. Вячорка зразумеў, у чым яго прызванне, і праз нейкі час паехаў у Маскву давучвацца. Праз шмат гадоў ён вярнуўся ў стольны Мінск жанатым чалавекам. Жонка, карэнная масквічка, не хацела ехаць "на перыферыю", не магла зразумець цягу мужа "да каранёў". Яна была вельмі далёкай ад таго, чым жыў Вячорка. "Сцяпан мірыўся, колькі мог, / Што аднадумца-друга ў жонцы / Яму не даў скупеча-бог". Цяжка было змірыцца з іншым - яго Феня не магла нарадзіць дзіця. Таму калі пасля смерці цесця жонка паставіла ўльтыматум: Масква ці развод, Вячорка без асаблівых згрызот выбраў апошняе.
Адступленне трэцяе - гістарычнае
Аўтар гаворыць пра слаўнае мінулае роднага краю, які меў ...На зайздрасць свету I цесляроў, і маляроў, І летапісцаў, і паэтаў, I музыкантаў-дудароў! Якой асветай і культурай Твае здзіўлялі гарады - Не толькі Полацак ці Тураў, А й Друцак, зніклы назаўжды! Пісьменнік спрабуе знайсці адказ, калі "пад цяжкім гнётам змусты" пачаўся заняпад роднай зямлі, поўніцца радасцю ад таго, што любы край змог "паўстаць амаль што з небыцця".
Бацькоўскі кут
Ля весніц Сцяпана сустрэла маці і Анця (братава жонка) з гуртам "белабрысых малых сваіх "тамашанят". Пакуль збіраюцца госці, Вячорка вырашыў схадзіць на могілкі. Насустрач неслася пыльная бура - наступства бяздумна праведзенай меліярацыі. Сцяпан глядзеў, працяты болем, Глядзеў, бяссільны, хоць заплач, Як грозны дух нясе над полем Сарваны з долаў плодны пласт. Зямля ляціць у небе пылам... За сотні год на гэтым месцы Не нарасце яна цяпер, I ўжо ніхто тут не наесца - Ні чалавек, ні птах, ні звер! Азірнуўшыся, Вячорка ўбачыў, як змяніўся родны кут - "стаў роўны і гладкі - нібы стол". На месцы кустоўя, балотца цягнуліся рады бульбы, каласілася збажына. Аднак гэта не вельмі радуе Вячорку, бо ён думае пра будучыню, ці будзе гэта зямля радзіць праз дзесяцігоддзі. На могілках ляжалі сястра і брат. Сцяпану прыгадаўся той першы пасляваенны галодны год, калі Крысця пайшла ў горад "на хлеб не ад зямлі", каб дома "гурт паменшаў хоць на адзін галодны рот", як плакала тады маці, праводзячы старэйшую дачку на край сяла. Стаяў Вячорка пад сасною I скрушна-горка шкадаваў, Што рэдка бачыўся з сястрою, Гадамі ў брата не бываў... Вяртаючыся з могілак, Сцяпан спрабуе адказаць, чаму чалавек ходзіць сюды: "...Паплакаць горка?/ Паспавядацца? Клятву даць? / Ці, можа, з гэтакіх пагорка
Сустрэча
Пакуль жанчыны накрывалі стол, мужчыны "пускалі дым у асалоду / Вялі гаворку між сабой". Сцяпан апынуўся ў цэнтры ўвагі. Ён не падтрымаў "высокі шціль" і тэму дырэктара школы Крутарога, загаварыў пра набалелае - пра незваротныя змены на роднай, найпрыгажэйшай зямлі, пра непавагу да яе. Думку брата падхапіў Тамаш, нагадаўшы Сцяпану, што іх віны, тых, хто жыве і працуе на зямлі, у гэтым не больш, чым яго, гарадскога. Вячорка адразу пазнаў у жанчыне, якая ішла "дарожкай жоўтаю ад весніц", сваю былую абранніцу. Уразіў выгляд Альжбеты Францаўны: Ёй сорак год, а паглядзеўшы - Намнога болей можна даць. Напэўна, лёс зусім не цешыў, Жыццё не песціла, відаць". Ён кідаў позірк на Альжбету - І сэрца кроіў боль скразны: Амаль нічога - ані следу Ад той дзяўчынкі, з той вясны!
Адступленне чацвёртае - у гонар маці
Аўтар бачыць глыбокі сэнс і мудрасць жыцця ў тым, што маці спачатку чуе не смех дзіцяці, а плач. Ягоным смехам, словам, спевам Пасля ўмудрэеш...А спярша - Патрэбен плач, каб болем спелым Магла напоўніцца душа, І колькі ты жывеш на свеце - Спакон вякоў, здавён-даўна - Ты сэрцам там, дзе плачуць дзеці... Увесь раздзел - светлы, шчымліва-шчыры, узнёслы гімн маці, простай зямной жанчыне.
Пашанаванне
На покуць, самае ганаровае месца за сталом, садзяць маці. Тамада дзядзька Лёкса запрашае ўсіх гасцей тройчы пажадаць Сохвіі Пятроўне здароўя "На сто гадоў! На сотню лет!" і выпіць першую чарку. Затым слова даецца Сцяпану. Выказваючы самую шчырую ўдзячнасць роднай матулі, Сцяпан згадаў і Маці-Беларусь, і Матухну-Зямлю. Увагу Вячоркі прыцягнула незнаёмая маладая дзяўчына, як ён хутка зразумеў, не родзічка. Альжбета Францаўна ўмлела, калі ўбачыла, што яе дачка чокаецца са Сцяпанам, а той зашмат надае ёй увагі. Тост Мікіты не абыйшоўся без сутычкі з зяцем. "Народнік" Вінька ўклініўся ў паўзу, і абражаны Мікіта Рэппо сеў не скончыўшы. Застолле ўсё ж упрасіла яго дагаварыць, ніякаватасць, якую адчулі госці, была згладжана. Аднак аматар "пацвельваць радню" Вінцусь не супакоіўся. Ён Хоць апетытам некапрызным Быў прыкаваны да стала - Сваім абсурдным афарызмам Ураз любога даставаў. I так у гутарку ўключаўся, Такі даваў ёй паварот - Што ўжо крыху бянтэжыў часам Не толькі швагра, а й "народ".
Гамана ў застоллі
Настаў момант, калі застолле загуло. "Хто - з суседам, / Што каля боку, хто - праз стол, / Хто - сам з сабой, хто - з цэлым светам... / Усе - гавораць!..." Гаворкі самыя розныя: праблемныя і пустыя, сур'ёзныя і смешныя. Маці запрашае суседзяў і радню частавацца, паспрабаваць "смачненькі кусочак", бо заўсёды "судзіла так сяло: / "Было ўсяго - і піць, і есці, / Але прымусу не было!.."
Адступленне пятае - кулінарнае
Ярка, апетытна апісваюцца беларускія нацыянальныя стравы. Аўтар не бачыць нічога заганнага, што чалавек аддасць належнае і засмажанаму парасяці, і падсушанай на гарышчы каўбасе, і вантрабянцы, і бабцы, і блінам з мачанкай-верашчакай, і калдунам, і многаму іншаму, што ставіцца руплівай гаспадыняй на стол. Але з апетытам есць той, хто перад гэтым добра папрацуе, аўтар пра гэта не забываецца. Калі на свеце нехта дзесьці Умее добра працаваць, - То ўмее ён і смачна з'есці І - адпаведна - згатаваць! Таму - дастойна, без эфекту Прымай падзяку-пахвалу - І беларускаму палетку, І беларускаму сталу!
Іскрынка
Госці просяць Альжбету Францаўну пачаць песню. Дырэктар падказвае: "У гонар маці - песню сына!" Жанчыны спяваюць "Дуброву", Вячорка расчулены. Пачуўшы ў сенцах магнітафон, моладзь выпырхнула з-за стала. Мар'яну запрасіў на танец Мікітаў сын Артур. Вячорка таксама пасля песень падаўся на двор. Мар'яну і Сцяпана, якія стаялі ля кветніка і аб нечым зацікаўлена размаўлялі, Альжбеце францаўне паказала Анця, шапнуўшы - "Пара - на падбор". Крыўда, разгубленасць, боль напоўнілі жаночае сэрца. Альжбета Францаўна раптам адчула страшэнную стомленасць і непрыкметна пакінула гасцінны двор. Дома, крыху супакоіўшыся, яна падумала, што Сцяпан, пэўна ж, не ведае, чыёй дачкой ён зацікавіўся. Не ведае і Мар'яна, хто такі для яе маці Вячорка.
Купальскія васількі
Купальская ноч, але знямелая вёска спіць. 3 сумам Вячорка ўспамінае мінулае, калі "ў вёсцы да зары - / Ганялі водзьму-патарочу, / Агні палілі на гары..." Ён хацеў быў таксама ўжо ісці спаць калі пачуў крокі. Ішла Мар'яна. Сцяпан з Мар'янай ідуць за ваколіцу. Дзяўчына дзякуе Вячорку за музыку, песні, якія ён стварае: Я вашу музыку звычайна Па першых гуках пазнаю, Што нейкай сілай ачышчальнай Душу ў палон бяруць маю. Мар'яна спявае песню яго маладосці, першы, забыты ўжо Вячоркам варыянт, які магла ведаць толькі Альжбета Францаўна. "Дачка!.. / На міг сцяло, здавіла / Яму ў грудзях - не прадыхнуць". Альжбета Францаўна, прачнуўшыся сярод ночы і не ўбачыўшы на ложку дачкі, сэрцам адчула, з кім яна можа быць у гэты час. Мар'яна, калі акрыленая і шчаслівая вярнулася дамоў, убачыўшы матчын твар, аж спалохалася - "акамянелы, пастарэлы, якісь нядобры і чужы". Альжбета ўсе гэтыя гады жыла надзеяй на сустрэчу. I вось яна адбылася, але як жахліва ўсё паварочваецца. "Маё ж дзіця мне будзе вораг - / Вось да чаго я дажыла", - думае ў роспачы жанчына. Раніцай яна ідзе да Вячоркі, просіць знайсці ў сэрцы літасць" і адступіцца ад Мар'яны. 3 сумам у вачах Сцяпан гэта абяцае.
Адступленне шостае - педагагічнае
Аўтар спявае ўзнёслую оду хлебу, аснове жыцця. Для яго існуе адна педагогіка, правераная вякамі: "Вучыць любові і пашане / Да хлеба труднага ў жыцці".
Вечар у полі
Прыцемкам Сцяпан прыйшоў "забраць" Тамаша з камбайна. Па дарозе дамоў браты гавораць пра змены, што адбываюцца ў наваколлі і ў чалавечых душах. Тамаш трывожыцца, што некалі "у горкай крыўдзе нашы дзеці / Нам страшны вынесуць прысуд". Сцяпана ўзрушыла знікненне дарогі (вымерла вёска, да якой ішла гэта дарога), а з ёю было так шмат звязана ў гады дзяцінства. Брат пытаецца, чаму злосна піша пра яго музыку крытык Шпачынскі. I Вячорка-кампазітар расказвае пра няпростыя, далёка не заўсёды шчырыя і сумленныя ўзаемаадносіны ў свеце творцаў, дзе прыжыліся такія, як Юзік. Тамаш нечакана мяняе тэму размовы, раіць Сцяпану знайсці спадарожніцу жыцця, мяркуе, што добрай жонка б настаўніца іх, Альжбета Францаўна. "...Яна жанчына - дзіва! / Такія - рэдкасць на вяку". Вось толькі схіліць на гэта яе будзе цяжка, бо жанчына не можа забыцца на сваё першае каханне. Тайну Альжбеты Франны Тамаш ведае ад жонкі, з якой настаўніца сябруе. Сцяпан настолькі ўзрушаны пачутым, што просіць брата крыху памаўчаць.
Бяссонне
Пасля вячэры Антось з хваляваннем дастаў выпадкова знойдзеныя ў архіве запіскі дзеда Тодара. Вясковы, бедны і бяспраўны Настаўнік школы прыхадской, Ён прагнуў вольнасці і праўды, Тужыў па шчырасці людской. На царскай катарзе ў Сібіры Ні маразы, ні шампалы У ім надзеі не забілі - Народ свой вывесці з імглы. Антось хацеў надрукаваць "Тэстамент...", аднак рэдактар забракаваў яго за "дробны змест". Сцяпан збіраецца заўтра вярнуцца ў горад. Лежачы ў пуні на сене, ён адчуў, як "незнаёма востра ў сэрцы / Упершыню азваўся боль", з'явілася думка застацца на дзень ці два, шчыра пагаварыць з Альжбетай. Аднак ён стрымлівае сябе: "Не атрымалася ж размовы! / I зноў - бязвінны вінават... / Дзе судзіць лёс - што значаць словы? / Той май быў столькі год назад!.." Сон не ішоў і Сцяпан вырашыў прайсціся, наведаць школу. Ля школьных веснічак ён убачыў постаць. "Уміг здавіла грудзі хваля - / Што ўзняў з прадоння ўраган", - стаяла Альжбета Францаўна. Што вельмі ўразіла перш-наперш - Твар - незвычайнай белатой I дзве рукі - ля сэрца накрыж, - Як на іконе ў прасвятой. -...І ты даўно стаіш тут?.. Аля! - Яшчэ ад той вясны, Сцяпан. У вялікай узрушанасці і разгубленасці Вячорка апусціўся на камень. I раптам пачуў незвычайную, цудоўную мелодыю, якая плыла ў душу. "Гучала мякка, задуменна / І ўся праменіла святло. / Ад калыханкі нешта мела, / I штось ад гімна ў ёй было". Вячорка просіць Альжбету Францаўну паказаць яму заўтра школьны музей. 3 гэтым мужчына і жанчына развітваюцца. Лежачы ў пуні і гледзячы ў начное неба, Вячорка думае, што не скора вернецца ў родныя мясціны.
Дапеўка
Аўтар тлумачыць, чаму ставіць кропку, не завяршыўшы сюжэт. Лічыць, што не мае права гадаць, што далей было з героямі. Да таго ж не хоча транжырыць час чытача - пісаць "многатомныя, многатонныя і манатонныя эпапеі".