Першыя людзi на тэрыторыi Беларусi з'явiлiся 100-35 тыс. гадоу назад. Пауночная частка Беларусi тады была накрыта ле-давiком. Поудзень, свабодны ад iльду напамшау халодную тундру. Тут абiталі буйныя жывёлы маманты, шарсщстыя насарогi, алеш. Першы чалавек -- неандэрталец палявау на ix, займауся збiральнщтвам, рыбалоуствам. Сляды першага чалавека знойдзены каля вёсак Абiдавiчы Быхаускага раёна. Свяцiлавiчы Веткаускага раёна. Тут выяулены масiуныя адшчэпы крэменю. Адшчэпы выка-рыстоувалiся першабытным чалавекам для вырабу прылад працы. Спачатку чалавек жыу першабытным статкам, каля 35 тыс. гадоу назад адбыуся пераход да родавай абшчыны. На чале яе стану ста-рэйшына - самы вопытны член роду. 3 цягам часу клімат пацяплеу. Людзi ужо больш часу за-трымлiвалiся на адным месцы. Да перыяда 26-23 тыс. гадоу назад адносяцца першыя стаянкi на тэрыторыi Беларусi, тэта: в. Юравiчы Калшкавiчскага раёна на Прыпяцi i в. Бердыж Чачэрска-га раёна на беразе Сожа. Тут знойдзены вогшшчы, косцi буйных жывёл -- мамантау, першабытнага быка, рэшткi паглыбленых у •зямлю жыллёвых памяшканняу. Жыхары першых стаянак - кра-маньёнцы карысталшя крамянёвымі прыладамі працы, сярод ix скрабкi, наканечнiкi,нажы. Гаспадарка, як i раней была спажы-вецкай (прысвойваючай), калі чалавек брау ад прыроды усе у гато-вым выглядзе. На Беларусi так было амаль да пачатку бронзавага веку. 22-14 тыс. гадоу назад адбылося асабліва моцнае пахаладан-не. Назіраецца перарыу у засяленні Беларусі. Апошнi ледавiк ад-ступiу з тэрыторыi краiны 14-12 тыс. гадоу назад. Сталi расцi лясы, пашырауся жывёльны свет. Прыродныя багаццi прываблiвалi старажытных людзей. У трэцi раз рабiу чалавек спробу рассялiцца па далшах Дняпра, Сожа, Прыпяцi. Нарэшце уся тэрыторыя была заселена плямёнамi паляушчых, рыбаловау i збіральнікау. Удаска-нальваюцца прылады працы. Чалавек навучыуся вырабляць з ка-меню шлiфавальныя тапары, авалодау ганчарнай справай, зручнай прыладай стау лук i стрэлы. Роды аб'ядноуваюцца у плямёны. У канцы палеалiту плямёны пераходзяць да аседлага жыцця, пачы-наюць займацца жывёлагадоуляй i прымітыуным земляробствам. У бронзавым веку (4-2,7 тыс. гадоу назад) жывёлагадоуля становiцца вядучай галiной гаспадаркi. У жалезным веку (2 тыс. гадоу назад) на тэрыторыi Беларусi узшкае ворыунае земляробства. Такiм чынам, адбыуся пераход ад спажывецкай гаспадаркi да вы-творчай. Цяпер у родавай абшчыне кожная сям'я займаецца сваей гаспадаркап, - радавая абшчына ператвараецца у суседскую, чле-Кы якой Не звязаны сваяцкiмi адносшамi. На змену мацярынскаму роду прыходзщь бацькоускi, - патрыярхат. У жалезным веку -апоштм перыядзе першабытнага ладу •- Беларусь засялялi некалькi вялiкiх труп плямён, самыя вядомыя з ix Мiлаградская i Зарубшецкая. 3 наступлением жалезнага веку удасканальваюцца прылады працы, узнікае маёмасная няроунасць i адбываецца паступовы пераход ад першабытнага да класавага грамадства.
Становiшча у Бeларусi у гады пeршай сусвстнай вайны.
Абвастрэнне супярэчнасцей памiж блокамi капiталiстычных дзяржау - Tраiстым саюзам i Антантай прывяло да пачатку першай сусветнай вайны 1 жнiуня 1914 года. У першыя днi вайны на Беларусi прайшлi манiфестацыi у падтрымку вайны, збор сродкау на «абарону айчыны». Мiкалаю II пры наведаннi у кастрычшку 1914 г. Мiнская дэлегацыя дваранскай i грамадскай думы перадала 30 тыс. рублёу на «патрэбы вайны». БСГ i «Наша нiва» асудзiлi вайну. Bаенныя дзеяннi на Беларусi пачалiся у жнiунi 1915 г. Па яе тэрыторыi прайшоу Заходны фронт. Стаука Вярхоунага Галоунакамандуючага унаходзiлася у Барапавшах. Калi нямсцкiя войскi прарвалi фронт у расне Свянцян, яна была пераведзена у Магілёу. Руская армія спьпила наступление немцау у кастрычнiку 1915 г. па лiнii Дзвiнск-Паставы-Баранавiчы-Пiнск. Спроба рускай армii у сакавiку 1916 г. прарваць фронт у р-не воз. Нарач за-кончылася безвынiкова. Немцы акупiравалi 1/4 частку Беларусi. Тут дзейшчала жорсткая сiстэма падаткау, штрафау, прымусовых работ. Абсталяванне прадпрыемствау, сельскагаспадарчыя прадукты, жывёлу вывозiлi у Германiю. Назiралася скарачэнне сельскагаспадарчай i прамыслоBaй вытворчасцi. Разруха транспарта. На неакупiраванай тэрыторыi Беларусi знаходзiлiся тысячы бежанцау. Шмат iх гiнула ад голаду, эпiдэмiй. Жыхары прыфрантавых паветау выконвалi цяжкiя павiннасцi: рамантавалi i будавалi дарогi, маеты, капалi акопы. Усе гэта, а таксама мабiлiзацыя у Рускую армiю працаздольных мужчын, прывяло да глыбокага заняпаду эканомiкi Беларусi. Скарацiлiся пасяуныя плошчы, пагалоуе жывёлы, прмысловая вытворчасць. Такiм чынам, першая сусветная вайна намнога пагоршыла эканамiчнае становiшча Беларусi i прынесла людскiя страты.
Беларускiя зeмлi у X - XIII ст. Гаспадарчаe i грамадзянскае развiццё
У X - XIII ст. на беларускiх землях усталявауся феадальны лад. Князь i яго дружынiкi актыуна захоплiвалi абшчынныя землi i ператваралi ix у сваю феадальную уласнасць. Свабодных сялян-абшчыншкау прымушалi выконвацъ павiннасцi. Першым кроkам у закабаленнi сялян было «палюддзе», калi князь са сваей дружьшай з'яуляуся у паселiшчах i патрабавау ад жыхароу данiну. данiна - гэта натуральна падатак (футра, мед, збожжа i т.д.). Да XII ст. на беларускiх землях iснавала 3 гасп. уклады: 1) першабытнаабшчынны, якi сыходзiу з гiстарычнай арэны; 2) рабауладзельнiцкi, якi не атрымау значнага развщця ва усходнiх славян; 8) новы феадальны, якi нараджауся i стау пануючым з XIII ст. 3 нараджзттнем феадальных адносiн узнiклi сядзiбы феадaлау, з'явiлiся княжацкiя i баярскiя сёлы-паселiшчы, у якiх жылi сяляне, якiя займалiся сельскай гаспадаркай, земляробствам i жывёлагадоуляй. Асноунымi прыладамi працы былi саха i рала. Асноунымi сельскагаспадарчымi культурамi жыта, проса, пшанiца. Пiсьмовыя крынiцы XI - XII ст. вызначаюць некалькi катэгорыi залежных сялян - чэлядзь, смерды, халопы, закупы. У гэты перыяд узнiкаюць першыя беларускiя гарады, як цэнтры рамяства, гандлю. Вядома ужо болып за 30 гарадоу. Яны узткалi на берагах рэк, скрыжаваннi дарог i былi умацаванымi, часцей за усе драулянымi. Гарады вялi гандаль памiж сабой i з замежнымi краiнамi. Асаблiвасцю беларускiх гарадоу было: адсутнасць цэхау рамеснiкау i гiльды купцоу. Самы старажытны беларускi горад Полацк 862 г)- Датай заснавання Мiнска лiчыцца 1067 г. У гарадах таксама iснавала маёмасная няроунасць. Такiм чынам, гаспадарчае развiццё у беларускiх землях у X - XIV ст. прывяло да змяненняу грамадскага ладу. Узнiкненне маёмаснай няроунасцiі вяло да фармiравання розных груп на-сельнiцтва. Адбыуся падзел нассльшцтва на пануючыя вярхi -феадалау (князi, баяры) i залежныя сяляне (чэлядзь, халопы).Тэта прывяло да узшкнсння рапнефеадальнай дзяржавы. Першым бела-рускiм княствам-дзяржавай было Полацкае княства.
Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 г. на Беларусi Устанауленне улады Саветау
25 кастрычнiка 1917 г. у Петраградзе адбылася рэвалюцыя. Рабочыя i салдаты пад кiраунiцтвам бальшавiкоу скiнулi Часовы урад. Прычынамi рэвалюцыi сталi цяжкасцi, вызваныя nepшай сусветнай вайной, незадаволенасць палiтыкай Часовага урада, якi не вырашау пытаннi аб мiры i зямлi. Паведамленне аб перамозе узброеннага паустання у Петраградзе прыйшло у Мiнск 25 кастрычнiка. Мiнскi Савет, у якiм пераважалi бальшавiкi, узялi на сябе кiраунiцтва рэвалюцыяй у Мiнску. Ён абвясцiу сябе уладай i на важнейшыя аб'екты горада паслау сваiх камiсарау. 3 салдат, вызваленых з турм на вул. Валадарскага, якiя раней былi арыштаваны за палiтычныя выступленнi, быу арганізаваны Першы рэвалюцыйны iмя Мiнскага Савета полк. Процiдзеянне бальшавiкам у Мiнску аказау Камiтэт выратавання рэвалюцыi на чале з меньшавiком Калатухiным. Яго падтрымалi усе астатнiя партыi. Перавага сiл была на баку Камiтэта. I толькi, калi Мiнскаму Caветy прыйшоу на дапамогу браняпоезд з па-бальшавiцку настроечномi салдатамi з Заходняга фронту, Камiтэт выратавання здауся. 2 лiстапада была абвешчана перамога савецкай улады у Miнску. К гэтаму часу рэвалюцыя ужо перамагла у Вiцебску. Гомелi i iншых гарадах. Непасрэднае кiраунiцтва пераходам улады да Саветау ажыццяуляу ВРК (ваенна-pэвалюцыйны камiтэт) Заходняй вобласцi i фронту на чале з K.I. Ландэрам. Пазней за ycix гарадоу савецкая улада устанавiлася у Магiлёве. Тут знаходзiлася Стаука Вярхоунага галоунакамандуючага генерала М.М. Духонiна. Бальшавiкi накiравалiі сюды узброеныя сiлы. 27 лiстапада Стаука была лiквiдавана. Улада перайшла у pyki ВРК. Такiм чынам, з 25 кастрычнiка па 27 лiстапада рэвалюцыя перамагла на усей Беларусь Была установлена улада Саветау. Вышэйшымi органамi савецкай улады сталi Аблвыкамзах (абласны выканаучы камiтэт Зах. вобласцi i фронту, на чале з А.Ф. Мяснiковым) i CHK (Савет Народных камiсарау) на чале з K.I. Ландэрам. На месцах улада пераходзiла да Савeтау.
Полацкае княства у Х-ХII ст. Княжацка-вечавы лад
Першым княствам -дзяржавай на беларускiх землях было Полацкаe княства, з цэнтрам у г. Полацку. Полацк быу заснаваны у 862 г. У X ст. ён становiцца цэнтрам самага магутнага у краi Полацкага княства. Першым гiстарычна вядомым полацкiм князем быу Рагвалод. У 980 г. Рагвалод i два яго сыны былi забiты наугародскiм князем Уладзiмiрам Святаслававiчам. Дачку Рагвалода Рагнеду Уладзiмiр прымусiу стаць яго жонкай. Ускорым Уладзiмiр становiцца Кiеускiм князем. Не дараваушая мужу смерцi бацькi i братоу Рагнеда робiць, няудалую пробу забiць Уладзiмiра. Князь вырашыу засячы непакорную палачанку, але нa абарону мацi з мячом у руках выcтупiу ix малалетнi сын Iзяслау. Параiушыся з баярамi Уладзiмiр выслау Рагнеду з Iзяславам у полацкiя землi, пабудавау для ix горад, якi назвау iмем свайго сына «Iзяслауль» (сучасны Заcлауль). Калi Iзяслау падрос, палачане запраciлi яго на княжанне у Полацку. Так у Полацkiм княстве стала княжыць дынастыя «Рагвалодaвых унукау». У XI ст. адбылося узмацненне Полацкай дзяржавы. Князь Брачыслау (1003-1044) пашырыу межы свaйго уладання. Ён ваявау з Ноугарадам за волакi (сухапутныя шляхi) памiж рэкамi Заходняй Дзвiной i Дняпром. Кiеускi князь Яраслау Мудры аддау Брачыславу 2 гарады - Вiцебск i Усвяты. Яшчэ больш узмацнiлася Полацкаe княства пры Усяславе Чaрадзеe (1044-1101). Ён ваявау за землi з Ноугарадам i Кiевам. Пры iм значна павялiчылася палiтычная роля Полацкага княства. У яго уваходзiла больш за 30 гарадоу. Усяслау Чарадзей быу апошнiм князем, якi валодау усей Полацкай зямлёй. Пасля яго смерцi яна пачала распадацца на асобныя удзельныя княствы. Першым вылучылася Мiнскае княства. Удзельнымi княствамi таксама сталi Заслаускае, Лагойскaе, Вiцебскае, Друцкое i iнш. У XII ст. настау перыяд феадальнай раздробленасцi. У Полацку Х- XII ст. iснавау княжацка-вечaвы лад. Веча -гэта агульны сход дарослых мужчын, на якiм вырашалiся усе важныя грамадскiя справы. Веча магло знiмаць i назначаць князя, заключаць дагаворы, вырашаць пытаннi аб вайне i мiры. Калi веча не падтрымлiвала князя, ён павiнен быу пакiнуць горад. Веча мела свае BoйcKa - апалчэнне гараджан. Выступiць супраць апалчэння гараджан князь са сваей невялiкай дружынай не мог. Такiм чынам, Полацкае княства у Х-XII ст. было самастойнай дзяржавай са сваiм прауленнем.
Стварэннe беларускай дзяржаунасцi (лiпень 1917-1920 гг.)
Пасля Лютаускай рэвалюцыi ажывiлася грамадска-палiтычнае жыццё краiны. Паустала пытанне аб беларускай дзяржаунасцi. Упершыню яно разглядалася на Лiпеньскiм з'езде беларускiх нацыянальных арганiзацый у 1917 г. З'езд прыняу прапанову аб аутаномii Беларусi у складзе Расii. У вынiку Кастрычнщкай рэвалюцыi адбыуся выбар далейшага шляху развiцця краiны - заставацца Беларусi у складзе Расi, цi стаць самастойнай дзяржавай. Першым беларускiм дзяржауным утварэннем стала ВНР (Беларуская Народная Рэспублiка). Яна была абвешчана Другой Устауной граматай 9 сакавiка 1918 г. i з'явiлася вынiкам беларускага нацыянальнага руху. Заканадаучым органам БНР стала Рада БНР, якая 25 сакавiка 1918 г. у Трэцяй Устауной: грамаце абвясцiла незалежнасць БНР. Але цi была гэта незалежнасць на самой справе? Абвяшчэнне БНР адбылося ва умовах нямецкай акупацыi. Нямецкая ваенная адмiнiстрацыя не перашкаджала Радзе ВНР займацца культурна-асветнiцкай i эканамiчнай дзейнасцю, але палiтычную падтрымку яе лiдэрам (Я. Серада, Я. Лесiк) не аказала. Германiя афiцыйна не прызнала БНР. БНР была афщыйна прызнана 8 дзяржавамi. У снежнi 1918 г. Чырвоная армiя вызвалiла Мiнск. Закончылася нямецкая акупацыя. Разам з немцамi пакiнуу Мiнск i урад БНР. Такiм чынам, БНР праiснавала меней года. Iдэя беларускай нацыянальна-дэмакратычнай дзяржаунасцi засталася няздейсненай. Другiм беларускiм дзяржауным утварэннем стала БССР (Беларуская Савецкая Сацыялютычная Рэспублша). БССР была абвешчана 1 студзеня 1919 года на VI Пауночна-Заходняй абласной канферэнцыi РКП(б) у Смаленску. На канферэнцыi былi прадстаулены усе беларусkiя камунiстычныя арганiзацыi. Старшынёй першага Часовага рабоча-сялянскага урада БССР стау З.Ф. Жылуновiч (Цiшка Гартны). 5 студзеня 1919 г. сталiцай БССР стау Мiнск. Але у гэты час у Расii iшла грамадзянская вайна. Пачалося наступление бeлапалякау i, каб адмежавацца ад буржуазнай Польшчы, была створана ЛiтБел ССР (Лiтоуска-Беларуская Савецкая Сацыялiстычная Рэспублiка). Гэта было аб'яднанне Беларусi i Лiтгвы. яна праiснавала усяго паугода. Пасля заканчэння польскай акупацыi у Беларусi зноу была абвешчана БССР. Гэта падзея адбылася 31 лiпеня 1920 г. i увайшла у гiсторыю як другое абвяшчэнне БССР.
Культура Беларусi у X—XIII ст.
Культура Х-ХIII ст. характарызавлася высокiм узроунем развщця i цеснай сувяззю з хрысцiянствам. У гэты час на Беларусi была даволi распаусюджана пiсьменнасць. Пацверджанне таму -Барысавы камянi, якiя знойдзены на Падзвiннi. На iх значыцца iмя «Барыс», знойдзены самшытавы грэбень са славянскiмі лiтарамі, у Вiцебску i Мсцiслаулi - берасцяныя граматы. Апошнiя знаходкi сведчаць аб тым, што граматнасць была распаусюджана не толькi сярод багатых, але i сярод простага насельнiцтва гарадоу. 3 таго часу захавалiся рукапiсныя кнiгi. Гэта, напрыклад, Тураускае евангелле. Ёсць звесткi па старажытных крынiцах аб страчаным Полацкiм летапiсу. Вяршыняй мастацкай лiтаратуры усходнiх славян ранняга сярэднявечча з'яуляецца сусветна вядомае «Слова аб палку Iгаравым» невядомага аутара. У iім ёсць звесткi аб Полацкiм княстве. Рукатсныя кнiгi пiсалiся пры манастырах i царквах. 3 прыняццем хрысщянства на Беларусi у 992 г. стала развiвацца культавае дойлiдства. У Полацку у XI ст. пры Усяславе Чарадзеi быу пабудаваны праваслауны Сафiйскi сабор. Ён меу 7 купалау. Помнikамi беларускага дойлiдства XII ст. з'яуляюцца Спaсаефрасiнеуская царква у Полацку i Каложская (Барысаглебская) царква у Гродне. Помнiкам абарончага дойлiдства з'яуляецца Белая вежа, пабудаваная у XIII ст. у г. п. Камянец Брэсцкай вобласцi. Яе вышыня 30 м, таушчыня сцен -2,5 м, сцены прарэзаны байшцамi. Шэдэурам старажытнага прыкладнога мастацтва стау крыж Ефрасiнii Полацкай, зроблены у 1161 г. Лазарам Богшам. Вышыня крыжа - 51 см, таушчыня - 1,5 см. Паверхня пакрыта залатымi пласщнамi. Зроблены ён з трывалага дрэва. У час Вялiкай Айчыннай вайны крыж знiк. У 1997 годзе сучасны мастак Мiкола Кузьмiч зрабiу точную яго копiю, якая змешчана у Спаса Ефрасiнеускую царкву. Выдатнымi асветнкамi i рэлiгшнымi дзеячамi XII ст. былi Ефрасшня Полацкая, Kiрыла Тураускi, Клiмент Смаляцiч. Заснаваны Ефрасiняй Полацкай манастыр стау цэнтрам асветы у Полацкiм княстве. Яна першая жанчына з усходшх славян, якая кананiзавана у святыя. Kiрылу Тураускага называлi Златавустам за яго «словы» звароты да вершкау, якiя былi уяуленнем высокой духоунай культуры. Вялiкiм кнiжнiкам быу ураджэнец Смаленска Клiмент Смаляцiч. Усе яны спрыялi распаусюджванню асветы i духоунасцi на беларусkiх землях. Такiм чынам, культура X-XIII ст. пакiнула нам багатую спадчыну.
Новая эканамiчная палiтыка у БССР
У 1921 г. на X з'езде РКП(б) была прыята новая эканаміiчная палiтыка -- НЭП. НЭП -- гэта палiтыка, пры якой спалучаецца дзяржаунае кiраванне эканомikай з развiццём прыватнага капiтала. Галоунай прычынай пераходу ад палiтыкi «ваеннага камунiзма>> да нэпа быу палiтычны i гаспадарчы крызiс у БССР, незадаволенасць сялян харчразвёрсткай. Галоунымi мерапрыемствамi нэпа сталi: * замена харчразвёрсткi харчпадаткам, якi быу меншы за харчразвёрстку, аб'яуляуся загадзя i быу фiксаваны. Цяпер сяляне маглi прадаваць лiшкi сваей прадукцыi, якiя заставалiся пасля выплаты харчпадатка; * уводзiлася свабода гандлю, свабодны выбар землекарыстання, кааперацыя; дазвалялася арэнда зямлi i наёмная праца; * у прамысловасцi дапускалiся прыватная, кааператыуная дзяржауная формы уласнасцi; * на прадпрыемствах уводзiуся гаспадарчы разлiк. НЭП давау эканамiчную свабоду чалавеку. У той жа час камандныя вышынi у эканомiцы буйныя прадпрыемствы, мiжнародны гандль заставалiся у руках дзяржавы. За гады нэпа на Беларусi павялiчылася колькасць хутароу. Яшчэ адной асаблiвасцю правядзення нэпа- на Беларусi стала лikвiдацыя у 1922-1924 гг. розных грашовых адзiнак i увядзенне у абарот савецкага чырвонца - 10 рублёу, -- якi вырабляуся з золата i рауняуся 5 доларам. НЭП забяспечыу выхад з крызiсу. К 1926 г. быу дасягнуты даваенны узровень эканомiкi. НЭП быу заснаваны на таварна-грашовых адносiнах, таму iм былi незадаволены прыхiльнiкi камандных метадау. Многiя бачылi у нэпе вяртанне да капiталiзма. 3 1927 г. нэп стау згортвацца. Краiна пераходзша да iндустрыялiзацыi. Такiм чынам, эканамiчныя метады кiравання праiснавалi нядоуга. Камандна-адмiнiстрацыйная сiстэма атрымала перамогу.
Прычыны утварэння Вялікага княства Лiтоускага. Умацаваннe вялiкакняжацкай улады у першай палове XIV ст
Вялikае княства Лiтоускае утварылася у XIII ст. пры Мiндоугу. Пад 1235 г. летапiс паведамляе пра «Лiтву Мiндоуга». XIII ст. для усходнiх славян i суседнiх iм балтау стала адным з самых цяжкiх часоу. Павялiчылася небяспека з захаду ад крыжакоу у з пауднёвага усходу ад мангола-татарау. Над беларускiмi землямi навiсла пагроза знiшчэння. Гэта была знешнепалiтычная прычына утварэння Вялiкага княства Літоускага. Полацкае княства, якое мела багатыя традыцыi незалежнага i самастойнага iснавання, было аслаблена цяжкай барацьбой з крыжацкай агрэсiяй, феадальнай раздробленасцю. У сярэдзiне XIII ст. цэнтр палiтычнага жыцця на беларускiх землях пераходзiць у Навагрудак. Навагрудская зямля знаходзiлася на значным аддаленнi ад небяспекi.Да таго гэта быу край даволi высокага узроуню развiцця гаспадаркi. Менавiта навагрудская зямля разам з суседнiмi ей лiтоускiмi стала ядром зараджэння новай дзяржавы - Вялikага княства Лiтоускага, Рускага, Жамойцкага у Верхнiм i Сярэднiм Панямоннi. У Навагрудак Мiндоут прыйшоу з Лiтвы. Ён стау паспяхова далучаць да Навагрудка суседнiя землi рознымi шляхамi дагаворамi, заваяваннем, шлюбнымi сувязямi. У 1253 г. Мiндоуг каранавауся на караля. Пасля смерцi Мшдоуга iшло далейшае умацаванне вялшакняжацкай улады пры Вiценi (1293-1316) i Гедымiе (1316-1341). Цяжкую i працяглую барацьбу вытрымау з боку жмудзiнскай знацi вялiki князь Вiцень. Пры Гедымiне межы гаспадарства пашырылiся амаль на усю беларускую тэрыторыю, а сталiцай яго стау горад Вiльня 1323). Пры iм узрасла роля kiраунiка дзяржавы. Ён пачау называць сябе «каралём Лiтвы i Русi». Такiм чынам, Вялikае княства Лiтоускае, заснаванае пры Мiндоугу, значна умацавала вялiкакняжацкую уладу у першай палове XIV ст
Палiтыка беларусiзацыi у 20-х гг. Культурныя пераутварэннi у 30-я гг.
Беларусiзацыя палiтыка нацыянальна культурнага будаунiцтва на Беларусi, якая праводзiлася афiцыйнымi уладамi у 20-я гг. Беларусiзацыя прадугледжвала адраджэнне беларускай нацыi, яе мовы, культуры. У перыяд беларусiзацыi навучэнне у школах пераводзiлася на беларускую мову. К 1928 г. 80% школ было беларускамоунымi. На беларускую мову пераводзiуся дзяржауны апарат i часцi Чырвонай Армii. Вылучалiся беларусы на адказную работу. Стваралася сiстэма вышэйшай адукацыi. У 1921 г. адкрыуся Беларускi дзяржауны унiверсггэт (БДУ 1м. УЛ. Ленша) у Мiнску. Першым рэдактарам БДУ быу акадэмik У.1. Пiчэта. Адкрыты у 1922 г. Iстытут беларускай культуры (iнбелкульт). Ён займауся навукова-даследчай дзейнасцю па вывучэнню Беларусi. Яго узначалiу гiсторык У.М. Iгнатоускi. У 1929 г. Iнбелкульт быу рэарганiзаваны у Беларускую акадэмiю навук. У час беларусiзацыi павялiчыуся выпуск беларускiх газет, часопiсау. Развiвалася беларуская лiтаратура i гiсторыя. Я. Колас Haпicay паэму «Новая зямля». З'явiлiся творы К. Чорнага, М Лынькова, К. Крапiвы. Беларусiзацыя - гэта не толькi росквiт беларускай культуры, але i свабоднае развiццё ycix нацыянальных культур. Так, дзяржаунымi у той час былi аб'яулены чатыры мовы - беларуская, руская, польская, яурэйская. Вядомымi дзеячамi беларусiзацыi з'яуляюцца У.Л. Галубок -kiраунiк беларускага дзяржаунага вандроунага тэатра, Ю.В. Тарыч - рэжысёр першага беларускага мастацкага фiльма «Лясная быль». Значнай падзеяй у развiццi беларускай культуры стала лiквiдацыя непiсьменнасцi. Але перыяд беларускага адраджэння быу нядоугiм. 3 1929 г. пачынаецца згортванне беларусiзацыi. У 30-я гг. праводзiцца культурная рэвалюцыя, назiраецца iдэалагiзацыя культуры, яe падпарадкаванне афiцыйнай партыйнай iдэалогii. У 1933 г. праведзена рэформа беларускай мовы, яе наблiжаюць да рускай, Скарачаюць колькасць беларускамоуных школ, выданняу беларускiх кнiг. газет, змяняюцца кiраунiкi беларускага паходжання, такiм чынам, праводзiлiся меры контрбеларусiзацыi. К поспехам культурнага развiцця у 30-я гады можна аднесцi увядзонне усеагульнага пачатковага навучання. У 1932 г. была адкрыта Беларуская дзяржауная кансерваторыя. Праз год Беларусki тэатр оперы i балета. Пастаулена опера аднаго з заснавальнiкау беларускага опернага мастацтва А. В. Багатырова «У пушчах Палесся». Рэвалюцыйнай тэматыцы прысвячалi свае карцiны беларускiя мастакi Я. А. Зайцау i В. В. Волкау. У 30-я гг. адбылiся змены у архiтэктурным аблiччы 6еларускiх гaрадоу. Вядомаму архiтэктару I.P. Лангбарду належаць будынкi Дома урада, Дзяржаунага тэатра оперы i балета, Дом афiцэрау у Мiнску, Дома Саветау у Магiлёве. Такiм чынам, развщцё культуры у 20-30-я гг. можна падзялщь на два перыяды: у 20-я гг. праводзшася палiтыка беларусiзацыi, у 30-я гг. - культурная рэвалюцыя.
Адносiны Вялiкага княства Лiтоукага з Тэутонскiм Ордэнам i Залатон Ардой. Грунвальдская бiтва
У XIII-XIV ст. Вялikае княства Лiтоускае змагалася з крыжакамi i мангола-татарамi. Найбольш небяспечным быу Тэутонскi ордэн. Яго агрэсiя iшла пад знакам распаусюджвання каталiцызму, анямечання славяна-балцкага насельнiцтва. Многiя сыны Беларусi праславiлiся у барацьбе з крыжакамi. У 1314 г. Давыд Гарадзенскi (ваявода Гароднi) разбiу крыжакоу, якiя напалi на Навагрудак. Яго дружына разбiла крыжакоу, якiя асаджалi Пскоу. Загiнуу Давыд Гарадзенскi у 1324 г. у час паходу на нямецкую крэпасць Брандэрбург. У барацьбе з крыжакамi прайшлi апошнiя гады княжання Гедымiна. Ён загiнуу ад нямецкага ядра у час асады нямецкай крэпасцi Баербург. Пасля смерцi Гедымiна справу абароны Вялшага княства Лiтоускага працягвау яго сын Альгерд. Акрамя крыжацкай агрэсii, яму прыходзiлася адбiваць мангола-татарскiя набегi. Так, у 1348 г. войска Вялikага княства Лгтоускага атрымала перамогу над крыжакамi на рацэ Стрэве. У 1362 г. князь Альгерд разбiу мангола-татарскае войска у бiтве на рацэ Сiнiя Воды. I, хаця перыядычна мангола-татары яшчэ здзяйснялi набегi на беларускiя землi, мангола-татарскае iга тут устаноулена не было. 15 лiпеня 1410 г. пад Грунвальдам (тэр. Польшчы) адбылася рашаючая бiтва памiж аб'яднаным польска-вялiкакняжацкiм войскам i Тэутонскiм ордэнам. Kiравалi саюзным войскам польскi кароль Ягайла i вялiкi князь Лiтоускi Вiітаут. У бai загiнуу вялiki магiстр ордэна Юнгiнген. Армiя ордэна практычна пераcтала iснаваць. Такiм чынам, Грунвальдская бiтва прыпынiла агрэсiю Тэутонскага ордэна на усход.
Iндустрыялiзацыя i калектывiзацыя у БССР. Галоуныя выннiкi
У снежнi 1925 г. на XIV з'езде ВКП(б) узяты курс на сацыялiстычную iндустрыялiзацыю. Iндустрыялiзацыя - пераход да машыннай тэхнiкi, развiццё у першую чаргу цяжкай прамысловасщ, як галiны, якая вызначае эканамiчны патэнцыял краiны. Першыя крокi iндустрыялiзацыi на Беларусi, былi зроблены ужо у 1925-1928 гг. Мiнсkiя заводы «Энергiя», «Камунар» паклалi пачатак станкабудаванню, а пабудаваная у 20 км ад Оршы Арахоуская БелДРЭС уздыму энэргетыкi. У далейшым iндустрыялiзацыя здзяйснялася па пяцiгодках (1-1928-1932, II-1933-1937, III .з 1938 г.). Асаблiвасцю iндустрыялiзацыi на Беларусi было развiцё пераважна лёгкай прамысловаецi (група Б). У асноуным яна развiвалася на мясцовай сыравiне. Гэта харчовая, тэкстыльная, папяровая, дрэваапрацоучая прамысловасць. Але узнiклi i новыя галiны: машынабудаванне, станкабудаванне, вытворчасць радыёапаратуры. Выраблялi цэмент, цэглу, хiмiчныя угнаеннi. У гады iндустрыялiзацыi пабудаваны Магiлёуская фабрыка штучнага валакна, Гомсельмаш, Крычаускi цэментны завод, Мiнскi радыёзавод, кандытарскiя фабрыкi «Камунарка» у Мiнску i «Спартак>> у Гомелi i iнш. Нягледзячы на гэтыя пocпexi i разгортванне сацыялiстычнага спаборнiцтва, прадукцыйнасць працы павялiчылася усяго у 2 разы. У гады iндустрыялiзацыi пагоршылася становiшча сялян, прадукты працы якiх iшлi на iндустрыялiзацыю. Курс на калектывiзацыю быу узяты у снежнi 1927 г. на XV з'ездзе ВКП(б). Калектывiзацыя - працэс аб'яднання аднаасобных сялянскiх гаспадарак у калектыуныя гаспадаркi. Спачатку калектывiзацыя была добраахвотнай. Сялянам прапаноувавалi розныя формы каапeрацыi, жадаючыя маглi уступаць у кагасы i саугасы. Але к 1928 г. калгасы складалi толькi 1%. Краiне ж былi патрэбны сродki для iндустрыялiзацьп. Таму было вырашана аб'яднаць ycix сялян у калгасы i саугасы з тым, каб дзяржава магла распараджацца сельскагаспадарчай прадукцыяй. Так з 1929 г. пачынаецца гвалтоуная калектывiзацыя, якая у асноуным завяршаецца к 1932 г. У вынiку, калектывiзацыя, па сутнасцi была падменена «расkулачваннем». У кулакоу, тых хто не хацеу уступаць у kалгасы, адбiралi маёмасць i высылалi у Сiбiр. На тых, хто выступау за выканане добраахвотнасцi i паслядоунасцi у правядзеннi калектывiзацыi, навешвалi ярлык «прышчэпаушчыны». Д.Ф. Прышчэпау - нарком земляробства БССР. Ён выступау за захаваннe хутароу, добраахвотнасць калектывiзацыi. У вынiку у гады калектывiзацыi быу рэпрэсiраваны кожны 6-ты сялянiн Беларусi. Сяляне былi аб'яднаны у калгасы i саугасы, былi лiквiдаваны хутары. Такiя галоуныя вынiкi iндустрыялiзацыi i калектывiзацыi на Беларусi.
Дзяржауна-палiтычнае i гаспадарчае развiццё Вялiкага княства Лiтоускага у другой палове XIV—XV ст. Крэуская унiя
У другой палове XIV-XV ст. асноунымi галiнамi гаспадаркi •з'яулялiся земляробства i жывёлагадоуля. Зямля належыла феaодалам. Буйшейшым феадалам была дзяржава, якая мела вялiкiя зямельныя абшары. Галоуным уладальнikам дзяржауных зямель з'яyляуся сам вялiкi князь. Буйнейшых землеуладальнiкау называлi магнатамi, сярэднiх i мелкiх — шляхтай. 3 XV ст. шляхтай сталi называць увесь клас феадалау. Панская гаспадарка мела натуральны характар. Фальваркi (гаспадаркi, разлiчаныя на рынак) у kанцы XV ст. з'яулялicя спарадычнымi. На панскай гаспадарцы працавалi за-лежныя сяляне. Прывiлей Казiмiра 1447 г. паклау пачатак запрыгоньванню сялянства. Прыгонныя сяляне - гэта сяляне, якiя не мелi сваей зямлi i асабiста залежылi ад феадала. Яны выконвалi павiннасцi - паншчыну i аброк. Грашовы аброк - чынш, данiна прадуктамi - дзякло. У гэты час адбываецца рост гарадоу i мястэчкау. У гарадах працавалi рамеснiкi-ганчары, ювелiры, шауцы, кавалi i iншыя. Нязменным спадарожнiкам рамяства з'яуляуся гандаль. Адзiн-два разы у тыдзень праводзiлiся таргi. У буйнейшых гарадах адзiн раз у год адбывалiся ярмаркi. На гарадскiх рынках iшoy гандаль памiж гарадамi i вескамi. Дзяржауна-палiтычнае жыццё у другой палове XIV-XV ст. звязана з прауленнем вялiкага князя Альгерда (1345-1377) i Ягайлы (1377-1392). Калi Альгёрд праводзiу палiтыку збiрання тэрыторыi вакол Вiльш, то Ягайла не стау пераемнiкам гэтай палiтыкi. Актывiзацыя захопнiцкай палiгыкi крыжакоу падштурхнула ВКЛ да саюза :з Польшчай. У 1385 г. Ягайла заключыу Крэускую унiю з Польшчай. Ажанiушыся з польскай каралевай Ядзвiгай, ён стау польскiм каралём i прыняу каталiцызм. Гэту падзею можна лiчыць часам змянення палiтычна-прававога становiшча беларускiх зямель. Праваслауная знаць беларускага паходжання ставiлася у няроунае становiшча з феадаламi каталiцкай веры. Гарадзельскi прывiлей 1413 г. не дазваляу праваслаунай знацi займаць пасады у дзяржауным Kipаваннi. Гэта вызвала незадавальненне у ВКЛ. Першым адкрыта выступiу cупраць гэтага стрыечны брат Ягайлы князь Вiтаут. У 90-я гг. XIV ст. ён узнавiу незалежнасць ВКЛ.
Становiшча Заходняй Беларусi (20—30-я гг.). Уз'яднанне бeларуcкага народа
Пасля савецка-польскай вайны па Рыжскаму Mipy (18 са-кавiка 1921 г.) Заходняя Беларусь аказалася у складзе Польшчы. Палякi называдi гэтую тэрыторыю «крэсамi усходнiмi». Назва «крэсы» - ускраiна, адпавядала эканамiчнаму становiшчу Зах. Беларусi. Яна з'яулялася аграрна-сыравiным прыдаткам Польшчы., рынкам танных рабочых рук i збыту прадукцыi. У параунанш з БССР Зах. Беларусь вырабляла прамысловай прадукцыi у 9 разоу меньш, хоцъ па тэрыторыi i наеельнiцтву яны былi амаль роуныя. Адсутнасцъ прамысловасцi вяла к беспрацоую, а гэта вымушалa беларусау эмiгрыраваць у Канаду, Францыю i iншыя дзяржавы. Акрамя таго, праводзiлася палiтыка паланiзацыi (насаджэнне польскай мовы i культуры). У Заходяяй Беларусi польскi урад пасяляу асаднiкау - былых польсkiх афiцэрау. iм давалiся тут землi, за кошт зямель сялян. Аcаднiкi практычна здзяйснялi надзор за благанадзейнасцю наcельнiцтва. Тэрыторыя Заходняй Беларусi з'яулялася «санiтарным кардонам», тут праводзiтся палiтыка санацыi аздараулення ад камунiстычнвх iдэй. У Заходняй Беларусi разгарнууcя масавы рух супраць прыгнёту буржуазна-памешчыцкай Польшчы. Барацьба набыла партызанскi характар. Яе узначальвала КПЗБ (В. Харужая, С. Прытыцкi) i нацыянальныя партыi i арганiзацыi. Польскi урад вымушаны быу увесцi на тэрыторыю Заходняй Беларусi войскi. 1 верасня 1939 г. Гiтлер напау на Польшчу. Пачалася другая сусветная ваттна. У адпаведнасцi з дамоуленасцю на пакту Молатава-Рыбентропа, 17 верасия 1939 г. савецкiя войскi уступiлi у Заходнюю Беларусь, пачалося яе далучэнне да Савецкай. 28-30 кастрычнiка 1939 г. у Беластоку прайшоу Народны сход. Ён вынес рэзалюцыю аб уваходзе Зах. Беларусi у склад БССР. 12 лiстапада Вярхоуны Савет прыняу рашэнне аб далучэннi Заходняй Беларусi да БССР. Такiм чынам, адбылося уз'яднанне беларускага народа.
Прычыны утварэння Рэчы Паспалiтай. Барацьба за дасягненнe самастойнасцi Вялiкага княства Лiтоускага. Статут 1588 г.
1 лiпеня 1569 г. была падпiсана Люблiнская унiя памiж Польшчай i Вялiкiм княствам Лiтоускiм. Утварылася Рэч Паспалiтая. Сярод прычын yнii 1569 г. адной з самых важных было жаданне пануючага класа ВКЛ, дробнай i сярэдняй шляхты, займець шляхецшя вольнасцi, якiя мела польская шляхта. Але усе ж галоунай прычынай аб'яднання стала цяжкае знешне-палiтычнае становiшча ВКЛ. Iшла Лiвонская вайна памiж Маскоускай дзяржавай i ВКЛ (1558-1583). Войскамi Iвана Грознага быу захоплены Полацк. Сiлы ВКЛ былi на мяжы магчымасцi, княству патрабавауся саюзнiк у барацьбе. У гэтай сiтуацыi позiрк быу кiнуты на захад, таму што княства мела вопыт унутраных саюзау з Польшчай (Крэуская унiя 1385). Да таго ж, Польшча сама дамагалася унii. Па-першае, шмaтлiкая шляхта iмкнулася абагацiца за кошт зямель ВКЛ, набыць новыя пасады. Па-другое, Польшча з'яулялася самай моцнай каталiцкай дзяржавай ва Усходняй Еуропе i яна iмкнулася распаусюдзiць каталiцызм на беларускiя, украiнскiя, рускiя землi. Пасля падпiсання Люблiнскай унii вышэйшым органам улады станавiуся агульны сейм, якi збiрауся на тэрыторыi Польшчы. Выключна да кампетэнцыi Рэчы Паспалiтай адыходзiла внешняя палiтыка. У ВКЛ поунасцю захоувауся былы адмiнiстрацыйны апарат, асобнае ад Польшчы заканадауства, суд, свая пячатка i войска. Але мясцовыя магнаты гублялi свае першанства у краiне. Для шырокага ж кола шляхты паустау канкурэнт на валоданне землямi польская шляхта. Шляхта ВКЛ змагаецца за самастоинасць. Любое выступление лiгоускага боку за аднауленне незалежнасцi заканчвалася значнымi уступкамi Вялiкаму княству Лiтоускаму. На працягу 70-80 гг. XVI ст. у ВКЛ рэгулярна збiралiся агульнадзяржауныя сеймы. 3 пачатку 80-х гг. у княстве пачынае дзейнiчаць Галоуны трыбунал. Але самым моцным усплёскам дзяржаунай незалежнасцi ВКЛ было прыняцце Статута 1588 г., якi па сутнасцi, скасоувау многiя пастановы Люблiскай унii. У тым лiку ён не дазваляу палякам мець землi i займаць пасады у ВКЛ. Такiм чынам, пасля заключэння Люблiнскай унii, ВКЛ захоувала пэуную самастойнасць у складзе Рэчы Паспалiтай.
Грамадcка-палiтычнае жыццё у БССР у канцы 20-х - 30-я гг.
У канцы 20-х — 30-я гг. у Савецкай Беларусi усiльвауся таталiтарны рэжым форма дзяржаунай улады, пры якой ажыццяуляецца поуны (татальны кантроль над усiмi сферамi жыцця грамадства. У краiне умацоуваецца культ асобы Сталша. Культ асобы - узвялiчванне ролi аднаго чалавека, прытсванне яму вызначальнага уплыву на ход гiстарычных падзей. У гэты час страцiлi сваю ролю Саветы i грамадскiя арганiзацыi. Узрасла роля НКУС (Народнага камiсарыята унутраных спрау). Ва умовах аднапартыйнай сiстэмы забаранялiся дэмакратычныя арганiзацыi. Правы i свабоды грамадзян, абвешчаныя у Канстытуцыi СССР 1936 г. i Канстытуцыi БССР 1937 г., на самой справе не ажыццяулялiся. Абуральным парушэннем правоу чалавека з'яулялiся рэпрэсii. Рэпрэсiям падвяргалiся многiя дзяржауныя i палiтычныя дзеячы.У 1937 г былы пушчана у ход версiя аб тым, што у Беларусi дзейнiчае нацыянальна-фашысцкая арганiзацыя на чале з кiраунiком рэспублiкi М.Ф. Гikалам, А.Р. Чарвяковым, М.М. Галадзедам i iнш. Усе яны падверглiся рэпрэсiям. У 30-я гг. на беларускую iнтэлiгенцыю павесiлi ярлык «нацдэмаушчыны» («нацыянальнага дэмакратызму»). Iх абвiнавачвалi у антысавецкай дзейнасцi з мэтай рэстаурацыi капiталiзму. Ахвярамi сталi З.Ф. Жылуновiч (Цiшка Гартны), У.М. Iгнатоускi, В.Ю. Ластоускi, I.I. Галубок. Сфабрыкавана паклёпная кампанiя супраць неiснаваушага «Саюза вызвалення Беларусi» (СВБ). Было асуджана 90 чалавек, галоуным чынам работнiкау культуры, навукi, мастацтва. Кiраушцтва «Саюзам вызвалення» прыпiсвалася Янку Купалу. Толькi спроба самагубства выратавала яго ад рэпрэсii. У лагерах i турмах загiнула больш 50 пiсьменнiкау, у тым лiку Максiм Гарэцкi, Мiхась Чарот i iнш. Месцам масавых растрэлау i захавання савецкiх грамадзян у 1937-1941 гг.. стала урочышча Курапаты каля Мiнска. Органамi НКУС БССР тут было растрэляна больш 30 тыс. чалавек. На месцы растрэлу створаны мемарыял. Такiм чынам, у канцы 20-х - 30-я гг. у БССР усталявауся таталiтарны рэжым, якi суправаджауся масавымi рэпрэсiямi.
Культура i царква у Беларусi у XVI — першай палове XVII ст.
XVI — першай палове XVII ст. увайшлi у гiсторыю Беларусi як Час найвялгкшага культурнага уздыму. Гэта эпоха Адраджэння на Беларусi. Найбольш значнай з'явай культурнага жыцця Беларусi пачатку XVI ст. стала дзейнасць беларускага друкара, ураджэнца Полацка Францыска Скарыны. Першую сваю кнiгу, «Бiблiю», ён надрукавау у Празе 6 Жнiуня 1517 г. У 1520 г. Скарына заснавау друкарню у Вiльнi i выдау тут «Малую падарожную кнiжку», «Апостал». Яны былi адрасаваны, перш за усе, свецкаму чытачу. Здабытак Скарыны налiчвае 25 выданняу, i усе яны адмечаны высокай тэхнiкай выканання. Прадаужальнiкамi справы Ф. Скарыны сталi Сымон Будны i Baciль Цяпiнскi. Сымон Будны у 1562 г. адкрыу друкарню у Нясвiжы, там быу выдадзены яго славуты «Катэхiзiс». Гэта была першая беларускамоуная кнiга, выдадзеная на тэрыторыi Беларусi. Эпоха Адраджэння на Беларусi - гэта эпоха станаулення i развiцця беларускай мовы, нацыянальнай пiсьменнасцi i лiтаратуры. Культура гэтага часу была цесна звязана з царквой. Пачатковыя школы iснавалi пры царкоуных брацтвах. Брацтвы нацыянальна-рэлiгiйныя арганiзацыi праваслаунага на-сельнiцтва гарадоу. У 1570 г. у Вiльнi пачау дзейнiчаць езуiцкi калешум - першая у Беларусi вышэйшая навучальная установа (з 1803 г. — Вiленскi унiверсiтэт). Высокi узровень пачатковай адукацыi на Беларусi давау магчымасць беларускай моладзi паступаць ва унiверсiтэты Германii, Аустрыi, Iталi, Францыi. Многiя славутыя беларусы у гэты чaс набывалi вядомасць у свеце. Лiгаратурным шэдэурам стала паэма Мiколы Гусоускага «Песня пра зубра», выдадзеная у 1523 г. У паэме апяваецца велiч народа i хараство прыроды Беларусi. Угэты ж час Ян Biслiцкi стварае гiстарычную паэму «Пруская вайна». У цэнтры твора -- Грунвальдская бiтва. Гераiчная эпiчнасць -- галоуная рыса беларускай лiтаратуры XVI ст. На працягу двух стагодзяу «Граматыка» Мялецiя Сматрыцкага служыла падручнiкам усяму усходнеславянскаму мiру. Па ей пасцiгау граматыку вялiкi рускi вучоны Ламаносау. Вянцом еурапейскай прававой думкi стау Статут ВКЛ 1588 г., якi быу падрыхтаваны i выдадзены Львом Сапегам. Эпоха Беларускага Адраджэння пакiнула нам велiчавыя помнiкi архiтэктуры. Мiрскi замак (XVI ст.), дварцовы ансамбль Радзiвiлау у Нясвiжы (XVII ст.). Гатычны стыль тут спалучаец-ца з мясцовымi асаблiвасцямi. У выяуленчым мастацтве важную ролю адыгрывау iканапiс. Распаусюджвауся партрэтны жывапiс, кнiжная мiнiяцюра. XVI стагоддзе - гэта час з'яулення унiяцкай царквы на Беларусi. Берасцейская царкоуная унiя 1596 г. аб'яднала каталщкую i праваслауную цэрквы на тэрыторыi Рэчы Пас-палiгай. Новая, унiяцкая царква Беларусi прызнавала вяршэнства папы рымскага, захаваушы традыцыйную абраднасць усходняй царквы. Рэфармацыя, якая ахапiла у XVI ст. Заходнюю Еуропу, у Беларусi распаусюдзiлася толькi сярод вышэйшых колау грамадства. Таму на беларускiх землях шырокага уплыву яна не атрымала. Такам чынам, у XVI - першай палове XVII ст. на Беларусi назiрауся росквiт культуры i распаугюджвалася унiяцтва.
Пачатак Вялiкай Aйчыннай вайны. Абарончыя бai на тэрыторыi Беларусi Усталяванне акупацыйнага рэжыму
22 чэрвеня 1941 г. гiтлераускiя войскi вераломна напалi на Савецкi Саюз. У адпаведнасцi з планам «Барбароса» ставiлася задача разграмiць Савецкi Саюз у «маланкавай вайне» i завяршыць кампашю да зiмы - за 3-4 месяцы. Асаблiвае значэнне гiтлерауckае камандаванне надавала групе армiй «Цэнтр», якая дзейнiчала на галоуным стратэгiчным накiрунку -- маскоускiм. Шлях на Маскву пралягау па Беларусi Першымi сустрэлi ворага пагранiчнiкi. На працягу месяца абаранялася Брэсцкая крэпасць. Узначалiлi гераiчную абарону капiтан I.M. Зубау i камiсар Я.М. Фамiн. Абаронай усходняга форта кiравау П.М. Гаурылау, заходняга •- A.M. Кiжаватау. Маёру Гаурылаву i лейтэнанту Кiжаватаву было прысвоена званые Героя Савецкага Саюза. У раёне Астрашыцкага Гарадка на подступах к Мiнску трымала абарону 100-я стралковая дывiзiя генерала I.M. Русiянава. 100 нямецкiх танкау знiшчана тут «шкляной артылерыяй» - бутэлькi з гаручай сумессю. Негледзячы на упартае супрацiуленне, 28 чэрвеня 1941 г. фашысты захапiлi Мiнск. У лiпенi пачалася 23-х дзeнная абарона Магiлёва. Гераiчна змагалiся байцы над камандаваннем С.Ф. Куцепава. Пазней Канстанцш Сіманау, удзельшк баёу пад Магшёвам, раскажа аб гэтым у рамане «Жывыя i мёртвыя». Пад Магiлёвам упершыню з пачатку вайны была створана непрырыуная лiнiя абароны. 14 лiпеня пад Оршай былi апрабаваны рэактыуныя мiнамёты • «кацюшы». Батарэяй камандавау I. A. Флёрау. Пад ударамi перавышаючых сiл працiунiка войскi ЗахАВА (Заходняй асобай ваеннай акругi) вымушаны былi адступаць. 19 жнiуня захоплены Гомель. К канцу жнiуня 1941 г. была акупiравана уся тэрыторыя Беларусi. Усталявауся нямецкi акупацыйны рэжым, «новы парадак» сiстэма палiтычных, iдэалагiчных, эканамiчных i ваенных мер, накiраваных на лiквiдацыю савецкага ладу, эксплуатацыю нацыянальных багаццяу, знiшчэнне людзей. Па плану «Ост» 75% беларусау i 100 % яурэяу належала знiшчэнню.Праводзiлася палiтыка генацыду. У Беларусi было створана 260 лагерау смерцi. Лагер Малы Трасцянец у 10 км ад Мiнска стаяу на трэцiм месцы пасля Асвенцыма i Майданака па колькасщ знiшчаных - 206500 чалавек. Яурэйскае насельнiцтва Беларусi зганялася у спецыяльныя месцы пражывання - гета. Усяго на Беларусi было 70 гета. 22 сакавша 1943 г. фашысты спалiлi жывымi ycix жыхароу вёскi Хатынь. Загiнула 149 чалавек, у тым лiку 76 дзяцей. Лес Хатынi раздзялялi 628 вёсак Беларусi. Усяго у рэспублiцы было знiшчaна больш як 2 млн. 200 тыс. чалавек. Такiм чынам, дзвухмесячныя абарончыя баi Савецкiх войскау на тэрыторыi Беларусi сарвалi план «маланкавай вайны», далi магчымасць сканцэнтраваць рэзервы на подступах да Масквы. На акупiраванай тэрыторыi Беларусi быу устаноулены жорткi акупацыйны рэжым.
Культура Беларусi у другой палове XVII—XVIII ст.
Адметнымi рысамi культуры гэтага перыяду было узмацненне паланiзацыi, выцясненне беларускай мовы польскай, распаусюджванне iдэй Асветнщтва. У 1773 г., каб рэфармаваць школу, у Рэчы Паспалiтай ствараецца Адукацыйная камiсiя першае у Еуропе мiнiстэрства адукацыi. За 20 гадоу дзейнасцiі камiсii у Беларусi было адкрыта 20 школ, Адзiнай вышэйшай установай на Беларусi быу Вiленскi унiверсiтэт (тады ён называуся вышэйшай школай ВКЛ). Рэформа адукацыi 70-80-х гг. XVIII ст. зрабiла школу больш свецкай. Другая палова XVII-XVIII CT. Пакiнулi нам мемуарныя творы, аутары якiх iмкнуцца асэнсаваць месца сваей эпохi у гiстарычным развiццi. Ураджэнцы Беларусi узбагацiлi сусветную навуку i лiтаратуру сваiмi думкамi i творамi. Напрыклад, ураджэнец Полацка Сiмяон Полацкi пакiнуу вялiкую лiтаратурную спадчыну, яму належыць «Буквар языка славянскага», па якому вучыуся Пётр I. Сiмяон Полацкi быу яго настаунiкам. Казiмiр Лышчынскi, выхадзец з маёнтка Лышчыцы (Берасцейшчына), за свае атэiстычныя погляды i трактат «Аб неiснаваннi бога» быу абязглаулены i спалены на кастры. Iлля Капiевiч, ураджэнец Мсщслаушчыны, па даручэнню Пятра I выдау першы дапаможнiк па матэматыцы. Ён напiсау больш за 20 кнiг. У 1776 г. выйшла першая на Беларусі газета «Газета Гродзенская» (на польскай мове). У XVIII ст. цэнтрамі культур-нага жыцця Беларусі становяцца магнацкія рэзідэнцыі. Радзівілы, Агінскія, Сапегі запрашаюць да сябе на службу леп-шых архітэктараў, мастакоў, музыкантаў. Шырокую вядомасць у другой палове XVIII ст. набылі прыгонныя тэатры Радзівілаў у Нясвіжы і Слуцку, Агінскіх у Слоніме. Таленавітых дзяцей з ліку прыгонных рыхтавалі ў музычных і балетных школах. Не-каторыя нават траплялі на стажыроўку ў Італію.Многія выха-ванцы прыгонных тэатраў услаўлялі потым сцэны Варшавы і Пецярбурга. У гэты час беларускую зямлю ўпрыгожваюць палацы і касцёлы. Магнацкія рэзідэнцыі аздабляюцца габеленамі і парт-рэтамі прадстаўнікоў магнацкіх родаў. Для канца ХУП-ХУПІ стст. характэрны стыль барока. Гэта Бярнардзінскі і Езуіцкі касцёлы у Гродне, манастырскі комплекс у Жыровіцах, Мікалаеўская царква ў Магілёве. Многія беларускія майстры будавалі і ўпрыгожвалі палацы І храмы Маеквы з Падмаскоўя і нават Маскоўс:;ага Крамля. : Такім чынам, негледзячы на палітыку паланізацыі, якая праводзілася на беларускіх землях у ХУІІ-ХУІП стст., майстры беларускай культуры здабывалі сабе славу не толькі на Радзіме, але і паза яе межамі.
Барацьба супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў у БССР
3 пачаткам Вялікай Айчыннай вайны насельніцтва рэс-публікі стала на шлях барацьбы з захопнікамі. Ужо на пяты дзень вайны на Піншчыне быў сфарміраваны партызанскі ат-рад, які ўзначаліў В.З. Корж. Першымі партызанамі , якім бы-ло прысвоена званне Героя Савецкага Саюза сталі Ц.П. Бумаж-коў і Ф.І. Паўлоўскі. Партызанскі рух на Міншчыне ўзначаліў В.І.Казлоў. Стваральнікамі першай партызанскай брыгады (люты 1942 г.) стаў М.П. Шмыроў, легендарны Бацька Мінай. Чацвёра яго дзяцей акупанты схапілі ў заложнікі і расстралялі. Брыгада Бацькі Міная ў 1942 г. кантралявала Віцебскія (Суражскія) ва-роты - 40-кіламетровы разрыў у лініі фронта, праз які ішла су-вязь з Вялікай зямлёй. На Віцебшчыне ваяваў і П.М. Машэраў. Спачатку ён узначаліў сфарміраваны ім партызанскі атрад, .а потым стаў камісарам партызанскай брыгады імя Ракасоўскага. У 1944 г. яму было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Для кардынацыі партызанскага руху 30 мая 1942 г. быў створаны ЦШПР (цэнтральны штаб партызанскага руху) на ча-ле з П.К. Панамарэнкам. У ходзе барацьбы з ворагам у канцы 1943 г. партызанамі было вызвалена 60% тэрыторыі Беларусі. На гэтай тэрыторыі сфарміравалася каля 20 партызанскіх зон. Тут узнаўлялася савецкая ўлада. У 1943-1944 гг. партызаны Беларусі правялі тры этапы «рэйкавай вайны». Рэйкавая вайна - гэта масавае адначасовае разбурэнне чыгункі з мэтай дэзар-ганізацыі нямецкіх ваенных перавозак. Усе тры гады нямецкай акупацыі ў тыле ворага дзейнічалі падполыігчыкі. Дыверсійную дзейнасць на чыгуначным вузле «Орша» разгарнуў былы начальнік паравознага дэпо К.С. За-слонаў. Яго людзі рабілі міны, якія падкідвалі з вуглем у пара-возныя топкі. Такім чынам, было выведзена са строю болын 200 параво-заў. Калі стварылася пагроза раскрыцця падполля, Заслонаў пакінуў Оршу і ўзначаліў партызанскі атрад. У 1942 г. ён загінуў. В.З. Харужая ўзначаліла адну з падпольных груп Віцебска. У маі 1942 г. выйшаў першы нумар падпольнай газеты «Звязда», рэдактарам якой з'яўляўся Уладзімір Амельянюк. Усяго ў акупіраваным Мінску выйшла 4 нумары «Звязды». Ар-ганізатарамі I Мінскага падполля былі: І.П. Казінец, І.І. Матусевіч. Член Мінскага падполля, урач 3 клінічнай бальніцы прафесар Я.У. Клумаў дапамагаў параненым партызанам. Аснасціў медыкаментамі і медінструментамі 2 партызанскія шпіталі. 22 верасня 1943 мінскія падпольшчыкі і партызаны здзейснілі кару над гаўляйтарам Беларусі В. Кубэ. Алена Рыгораўна Мазанік падлажыла яму ў ложак міну. Нямецкія акупанты ахрысцілі Мінск «страляючым горадам». А ў 1974 г. Мінск быў удастоены звання Горад-Герой. Такім чынам, барацьба супраць фашысцкіх захопнікаў у Беларусі набыла масавы характар. У тыле ворага змагалася больш 1 млн. падполынчыкпў, 1255 партызанскіх атрадаў. Было створана 219 партызанскіх брыгад. У гэтай барацьбе ўдзельнічалі і старыя (браты Міхаіл і Іван Цубы) і падлеткі (Марат Казей, Ціхан Баран). Не здарма нашу Беларусь называюць рэспублікай-партызанскай.
Станаўленне фальваркава-паншчыннай сістэмы ў XVI — XVIII ст. Урбанізацыя. Пeршыя мануфактуры.
У XVI - XVIII ст. на Беларусі адбылося станаўленне фальваркава-паншчыннай сістэмы. Фальварак - двор і гаспа-дарка феадала, прадукцыя якой прадвызначалася на продаж. Справа ў тым, што ў гэты час перад Зах. Еўропай паўстала збожжавая праблема. Гандаль сельскагаспадарчай прадукцыяй на заходнім рынку станавіўся ўсё больш прыбытковым. Каб пераарыентаваць сваю гаспадарку на рынак, феадалы пачынаюць ствараць, можна сказаць, прадпрыемствы на вы-творчасці збожжа. А для гэтага трэба было прымусіць сялян працаваць на зямлі. У сувязі з гэтым, пачынаецца рэар-ганізацыя панскага двара ў фальварак. Фальваркавая гаспадар-ка мела ўжо таварны характар. Засыоўвалася яна на працы прыгонных сялян, галоўнай іх павіннасцю станавілася панш-чына. Развіццё фальваркава-паншчыннай сістэмы паскорыла працэс запрыгоньвання сялян. (Прывілей Казіміра 1447 г. пак-лаў пачатак запрыгоньванню сялян. У статутах ВКЛ 1529, 1566 гг. нормы прыгоннага права замацоўваліся.). Статут 1588 г. канчаткова запрыгоніў сялян. Каб павялічыць прыбытковасць фальварку у 1557 г. была праведзена рэформа — «Валочная памера», ці, як яе яшчэ назы-валі, «Устава на валокі». Паводле «уставы» уся зямля дзялілася на валокі. Аднг валока складала 21,36 га. Да рэформы сяляне мелі розныя памеры зя^Ілі, а налогі за іх аплачвалі роўныя. Цяпер жа на іх накладвалі павіннасці з валокі. Гэта рэформа замацавала фальваркава-паншчынную сістэму і павялічыла прыбытковасць гаспадаркі феадала. XVI ст. можна назваць часам урбанізацыі беларускага грамадства. Урбанізацыя (ад лацінскага слова пгЬаІшз— гарадскі)—гэта рост гарадоў і павелічэнне гарадскога насельніцтва. У XVI ст. налічвалася 30 гарадоў. К сярэдзіне XVII ст. на Беларусі было ўжо 40 гарадоў. Буйнымі гарадамі з колькасцю жыхароў болын 8 тыс. былі Полацк, Віцебск, Слуцк, Магілёў, Пінск. Сярэднімі гарадамі з насельніцтвам 4-5 тыс. з'яўляліся Гродна, Мінск, Навагрудак і інш. Малымі гарадамі 2-3 тыс.насельніцтва былі Бабруйск, Орша, Тураў і інш. К сярэдзіне XVII ст. у гарадах і мястэчках гарадскога ты-пу пражывала 12-13% насельніцтва Беларусі.Асноўнае на-сельніцтва гарадоў складалі рамеснікі, гандляры, купцы, сяля-не-земляробы. Адным з галоўных фактараў росту гарадоў было развіццё гандлю, рамеснай вытворчасці, яе спецыялізацыя, уда-сканаленне тэхнікі. У ХУІ-ХУІП стст. у буйнейшых гарадах рамяством займалася болын паловы жыхароў. 3 ростам гарадоў, як гандлёва-рамесных цэнтраў, гараджане імкнуліся да са-макіравання. 3 XV да першай паловы XVII ст. гарады Беларусі атрымалі права на самакіраванне - Магдэбурскае права. Мінск атрымаў Магдэбурскае права у 1499 г. У XVIII ст. у эканоміку пранікае мануфактурная вытвор-часць. Мануфактура (ад лацінскага тапнз—рука, /асінга— выраб) —капіталістычнае прадпрыемства, на якім прымянялася ручная праца і існавала падзяленне працы. Першыя беларускія мануфактуры з'явіліся ў 10-30 гг. XVIII ст. Яны былі вотчыннымі. Іх засноўвалі ў сваіх уладанпях некаторыя феадалы. Першымі мануфактурамі у Беларусі . былі шкляная ў Налібоках (20-я г. XVIII ст.), люстраная мануфактура ў Радзівілаўскім мястэчку Ўрэчча (к. 30-х гг. XVIII ст.). Апошняя мела еўрапейскую вядомасць. Гэта было першае прадпрыемства па вырабу люстэркаў у Рэчы Паспалітай. Урэцкія майстры упрыгожвалі палацы многіх магнатаў. Ва Урэччы і Налібоках выраблялі аконнае шкло, посуд з каляровага і малочнага шкла і крышталю. Вырабы аздаблялі гравіроўкай, размалёўвалі золатам, срэбрам і фарбамі, упрыгожвалі медальёнамі. У канцы XVIII ст. у Беларусі існавала звыш 50 прадпрыемстваў мануфактурнага тыпу. Такім чынам, у ХУІ-ХУШ ст. на Беларусі адбывалася станаўленне фальваркава-паншчыннай сістэмы, назіраўся пра-цэс урбанізацыі, узніклі першыя мануфактуры.
Вызваленне БССР ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў
Вызваленне БССР пачалося восенню 1943 г. К канцу 1943 г. быў вызвалены паўднёвы ўсход рэспублікі з гарадамі Гомель і Мозыр. Капчатковае вызваленне Беларусі адбылося ў ходзе аперацыі «Баграціён». Аперацыя «Баграціён» (Беларуская аперацыя) праходзіла з 23 чэрвеня па 29 жніўня 1944 г. К лету 1944 г. лінія савецка-германскага фронту ўяўляла сабой выступ - «беларускі балкон». Гітлераўскае камандаванне ўмацавала гэты выступ. Беларускія гарады ўяўлялі сабой крэпасці, якія не належылі здачы ні пры якіх абставінах. Тут была сканцантравана нямецкая група армій «Цэнтр». Лінію абароны немцы называлі «Фатэрлянд» («Айчына»). Гэтым падкрэслівалася, што нямецкая армія абараняе тут рубяжы Германіі - праз Беларусь ішоў самы кароткі шлях да яе. Аперацыя «Баграціён» рыхтавалася ў строгай сакрэтнасці. Днём пераганяліся пустыя эшалоны на Ўкраіну, а ўначы падвозілася ваенная тэхніка к Беларусі. Наступленне стала нечаканым для нямецкага камандавання. У аперацыі «Баграціён» прымалі ўдзел 1-ы Беларускі фронт (камандуючы - генерал арміі К.К. Ракасоўскі), 2-і Беларускі фронт (камандуючы - генерал-палкоўнік Г.Ф. Захараў), 3-і Беларускі фронт (камандуючы - генерал-лейтэнант І.Д. Чарняхоўскі), 1-ы Прыбалтыйскі фронт (камандуючы -генерал арміі І.Х. Баграмян). Наступленне пачалося двума сыходзячымі ўдарамі праз Віцебск і Бабруйск на Мінск. 26 чэрвеня быў вызвалены Віцебск, 27 - Орша, 28 - Магілёў, 29 - Бабруйск. Пры вызваленні Оршы праславіўся 17-гадовы салдат Юрый Смірноў. 3 вызваленнем Мінска 3 ліпеня закончыўся I этап аперацыі «Баграціён». Пры вызваленні Мінска вылучыўся танкавы корпус генерала А.С. Бурдзейнага. Першым уварваўся ў Мінск танк камандзіра ўзвода Д.Г. Фролікава. Фролікаў і Бурдзейыы сталі першымі ганаровымі грамадзянамі горада Мінска. А.С. Бурдзейнаму было дадзена права запаліць вечны агонь ля помніка Перамогі на Круглай плошчы ў Мінску. Па ходу вызвалення беларускіх гарадоў утвараліся «катлы» -- месцы акружэння .і знішчэння буйных сіл праціўшка. 7 дзён кіпеў «Мінскі кацёл» ад Пцічы да Смалявіч. Тут была акружана 100-тысячная групіроўка праціўніка. 70 тыс. гітлераўцаў было забіта і 35 тыс узята ў палон. 28 ліпеня савецкія войскі вызвалілі Брэст. Такім чынам, к канцу ліпеня ўся тэрыторыя Беларусі была вызвалена ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. У 1969 г. на 21 кіламетры шашы Мінск - Масква быў адкрыты Курган Славы - помнік у гонар воінаў чатырох франтоў, якія вызвалялі Беларусь. Аперацыя «Баграціён» мела 4 асаблівасці: 1. Імклівасць наступлення. Наша армія праходзіла 100-200 км у дзень. Кожны дзень вызваляўся буйны населены пункт. 2. Немцы не паспявалі адступаць. Утварыліся катлы. 3. Узаемадзеянне ўсіх радоў войск. 4. Удзел у аперацыі партызан. Беларуская аперацыя завяршылася 29 жніўня 1944 г. У выніку была вызвалена ўся Беларусь, большая частка Літвы, частка Латвіі, польскія землі к усходу ад Віслы.
Прычыны падзелаў Рэчы Паспалітай. Паўстанне Т.Касцюшкі ў Беларусі. Далучэнне Беларусі да Расійскай Імперыі
У канцы XVIII ст. адбыліся 3-ы падзелы Рэчы Паспалітай (1772 г. ,1793 г., 1795 г.) паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Прычынай падзелаў з'явілася аслабленне Р.П. у выніку барацьбы магнацкіх груповак, бязладдзя, войн. Бязладдзе было выклікана залатымі шляхецкімі вольнасцямі. Шляхта магла выбіраць караля, існавала права «ліберум вета»(свабода забаро-ны), калі любы дэпутат сейма мог выказаць нязгоду з рашэннем сейма, і ў гэтым выпадку яно не прымалася. У час Паўночнай. вайны (1700-1721 гг.) Пётр I навязаў Рэчы Паспалітай пагад-ненне, па якому войска Рэчы Паспалітай скарачалася да 22 тыс. Абараніць дзяржаву гэта войска не магло. (Для параўнання: на яе межах стаялі войскі Расійскай імперыі у 350 тыс., Аўстрыі -280 тыс., Прусіі - 200 тыс.) У 1794 г. расля другога падзелу Рэчы Паспалітай у Бела-русі адбылося нацыянальна-вызваленчае паўстанне Тадэуша Касцюшкі. Паўстанцы выступалі за «вольнасць, цэласнасць, не-залежнасць» сваёй Радзімы. Узначаліла яго шляхта. У атрады паўстанцаў уступалі касіянеры-сяляне, узброеныя косамі. На чале паўстанцаў у Беларусі стаяў 30-ці гадовы пал-коўнік Якуб Ясінскі. Па загаду Ясінскага ствараліся парты-занскія атрады, якія здзяйснялі рэйды ўглыб тэрыторыі Бела-русі. Адзін з такіх рэйдаў праз Браслаўшчыну здзейсніў атрад пад кіраўыіцтвам Міхаіла Клеафаса Агінскага, вядомага св
Пeраход БССР да мірнага жыцця (1945 — 1953 гг.). Аднаўленне народнай гаспадаркі. Грамадска-палітычнае і культурнае жыццё
Пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны адбываўся пераход да мірнага жыцця ў 1945-1953 гг. Паколькі вайна на-несла вялікія страты (у Беларусі загінуў кожны чацвёрты жы-хар, страчана звыш паловы нацыянальнага багацця, разбурана 209 гарадоў і 9200 сёл), першапачатковай задачай было ад-наўленне народнай гаспадаркі. Асаблівасцю аднаўлення гаспадаркі БССР стала дапамога рэспублік СССР, якія пазбеглі гітлераўскай акупацыі, выкары-стоўванне тут часткі германскіх рэпарацый, працы нямецкіх ва-еннапалонных. Адак, асноўны цяжар аднаўленчых работ лёг на плечы беларускага народа. Ужо к 1950 г. народная гаспадарка рэспублікі была адноўлена. Пасля вайны найперш развівалася цяжкая прамысло-васць. У Мінску былі пабудаваны аўтамабільны і трактарны за-воды. Пасля вайны Мінск быў у ліку самых разбураных гарадоў СССР. У ім захавалася толькі некалькі буйных будынкаў (Дом Афіцэраў, Тэатр оперы і балета, Дом урада), людзі юціліся ў зямлянках. У сувязі з гэтым, апераджальнымі тэмпамі развівалася будаўніцтва. Амаль поўнасцю разбураная ў час вай-ны чыгунка к 1950 г. была адноўлена на 93%. Менш паспяхова аднаўлялася сельская гаспадарка. Тут сказалася палітыка су-цэльнай калектывізацыі, да таго ж дзяржава накіроўвала сродкі ў першую чаргу на аднаўленне прамысловасці. Аднак, ужо ў 1947 г. была адменена картачная сістэма. У Заходняй Беларусі аднавіліся пачатыя да вайны індустрыялізацыя і калектывізацыя. У грамадска-палітычным жыцці ,пасля вайны назіралася узмацненне сталінскага таталітарнага рэжыму. Ва ўмовах адна-партыйнай сістэмы ўсё знаходзілася пад кантролем КПБ, пар-тыя назначала сваіх прадстаўнікоў на ўсе дзяржаўныя і кіруючыя пасады. Пасля вайны адбыліся арышты сярод інтэлігенцыі. Цяжкасці Гулага пазналі вучоны гісторык Мікалай Мікалаевіч Улашчык, пісьменнік Сяргей Грахоўскі, Алесь Звонак, Уладзімір Дубоўка і інш. Здраднікамі Радзімы аб'яўляліся ваеннапалонныя, органамі НКУС правяраліся тыя, хто пражываў на акупіраванай тэрыторыі. Разам з гэтым, пасля ваішы аднаўлялася дзейнасць Саве-таў, развівалася культура, значнай з'явай грамадска-палітычнага жыцця сталі выбары ў Вярхоўны Савет БССР у 1947 г. і ў мясцовыя Саветы ў 1948 г. У беларускай літаратуры і мастацтве гэтых гадоў галоўнай была ваенная тэма. У 1948 г. з'явіўся першы беларускі парты-занскі раман Івана Шамякіна «Глыбокая плынь» (Дзяржаўная прэмія СССР 1951 г.)- Выдаюцца зборнікі паэзіі Аркадзя Куля-шова, Максіма Танка. Мастак Волкаў (аўтар малюнкаў дзяржаўнага герба БССР 1926 I 1938 гг.) піша карціны «Мінск 3 ліпеня 1944 г.», «Студэнты». Значнай з'явай у развіцці беларускага мастацтва стала пастаноўка ў тэатры імя Я.Купалы спектакля «Пяюць 28 жаваранкі» па п'есе Кандрата Крапівы (Дзяржаўная прэмія СССР за 1951 г.); заснаванне Дзяржаўнага хора Беларусі пад кіраўніцтвам Генадзя Цітовіча ў 1952 г. (цяпер -- акадэмічны ансамбль песні і танца РБ імя Цітовіча). Такім чынам, дзякуючы гераічнай працы беларускага народа ўжо к 1950 г. была адноўлена народная гаспадарка рэспублікі. Развівалася беларуская культура. Але, не гледзячы на перамогу народа ў вайне, у краіне. працягвала захоўвацда сталінская таталітарная сістэма.
Беларусь у вайне 1812 г.
У пачатку 17 ст. імператар Францыі Напалеон Банапарт заваяваў і падпарадкаваў сабе Заходнюю Еўропу (акрамя Англіі і Швецыі). На шляху да міравога панавання Напалеона стаяла Расія. Напалеон марыў захапіць Расію, раздрабіць яе на часткі, выкарыстаць яе багацці і ваенную моц, каб сакрушыць Англію. У ноч 12 чэрвеня 1812 г. без абвяшчэння вайны 600-тыс. армія Напалеона перайшла р. Нёман і ўторглася у рубяжы Расіі. Пачалася Айчынная вайна 1812 г. У ёй народы Расіі абаранялі незалежнасць свасн Радзімы. На заходняй мяжы Расіі знаходзілася усяго 230 тыс. рускіх войск, падзеляных на 3 арміі. Першая армія Барклая дэ Толі знаходзілася ў Літве, другая-генерала Баграціёна-у Беларусі, трэцяя-генерала Тармасава— на Украіне. Напалеон разлічваў магутным ударам разграміць рускія арміі на мяжы. Такая бітва з перавышаючай арміяй праціўніка была для Расіі раўназначпа гібелі, і таму рускія арміі сталі адступаць на ўсход. На іх шляху ляжала Беларусь. Напалеон праследваў арміі Барклая і Баграціёна. Адступленне рускай 'арміі супрпваджалася абарончымі баямі. У чэрвені-ліпені пад Кобрынам, Мірам, Салтанаўкай, Полацкам рускія войскі нанеслі французам значны ўрон. Пад Кобрынам, недалёка ад Брэста, рускія войскі атрымалі першую перамогу над войскамі Напалеона 15 чэрвеня 1812 г. У гонар гэтай перамогі тут пастаўлены помнік. Каля вёскі Салтанаўка, пад Магілёвам, корпус генерала Раеўскага цэлыя суткі утрымліваў французаў. Гэта дазволіла арміі Баграціёна пераправіцца праз Днепр. Рускія войскі стойка трымалі абарону пад Полацкам, каб перакрыць дарогу ворагу на Пецярбург. Тут, каля мястэчка Клясціцы, рускія войскі пад камандаваннем генерала Кульнёва прымусілі ворага адступаць. Кульнёў быў смяротна паранены ў апошні дзень Клясціцкіх баёў. Абарончыя баі На тэрыторыі Беларусі дазволілі рўскай ' арміі адарвацца ад ворага і аб'яднацца пад Смаленскам (спачатку планавалася аб'яднацца пад Віцебскам). Пасля Смалёнска рускую армію ўзначаліў 60-гадовы палкаводзец Міхаіл Іларыёнавіч Кутузаў (гэту функцыю раней выконваў Барклай дэ Толі). '/ Цар Аляксандр I не любіў Кутузава, але ён улічваў цапулярнасць Кутузава сярод народа. К гэтаму часу разгарнулася партызанская барацьба. Захопнікі разаралі беларускую зямлю. На плечы беларускага народа лёг цяжар забеспячэння французкай арміі прдуктамі і фуражом. У многіх беларускіх гарадах (Мінску, Барысаве, Оршы і інш.) былі пабудаваны прадуктовыя склады. Прадукты захопнікі адымалі ў насельніцтва.Многія сяляне ішлі ў партызаны. Так, усё дарослае насельніцтва вёскі Жарцы Полацкага павета стварыла партызанскі атрад начале з селянінам Максімам Маркавым. 22 партызаны атрада былі ўзнагароджаны ганаровымі крыжамі. Для абароны ад. партызан Напалеон вымушаны быў трымаць йа тэрыторыі Беларусі 30-тысячнае войска. У той жа час большасць беларускай шляхты, якой Напалеон абяцаў абнавіць Рэч Паспалітую ў межах 1772 г. і нават стварыў часовы ўрад ВКЛ, сфарміраваў палкі (у ІХ увайшло 25 тыс. чалавек), якія ваявалі на баку французаў. К пачатку Барадзінскай бітвы (генеральная бітва ваййы 1812 г.), якая адбылася 26 жніўня 1812 г., значная частка «вялікай арміі» ужо загінула ў баях з рускімі войскамі і партызанамі. Пад Барадзіном Напалеон не змог перамагчы. I, хаця ў пачатку верасня французкія войскі занялі Маскву, прабыўшы там 35 дзён, яны пачалі адступленне. Напалеон хацеў правесці армію па некранутым вайной месцам, але ў жорсткім баі пад Малаяраслаўцам Кутузаў перакрыў яму шлях. I адступленне адбывалася па той жа Старасмаленскай разаронай дарозе. Армія Кутузава праследвала адступленне ворага, адначасова вызваляючы ад французкіх гарнізонаў беларускія гарады. Кідаючы артылерыю, абозы, награбленае дабро, захопнікі спяшаліся пакінуць Расію. Тысячамі гіблі яны пад ударамі рускіх войск і партызан. Пасля бітвы пад Студзёнкай (каля Барысава) 14-17 лістапада 1812 г. адыход арміі і Напалеона паратварыўся ў безладныя ўцёкі. Тут, пры пераправе французкай арміі праз Беразіну, адбылася апошняя бітва Напалеонаўскай арміі ў гэтай вайне. Пад Студзёнкай загінула каля 25 тыс. французаў. Пераправіўся толькі Напалеон са сваёй гвардыяй. Армія Цапалеона перастала існаваць. За межы Расіі выйшла не болыл 30 тыс. змучаных салда*-«вялікаіі арміі». 24 лістапада 1812 г. у Смаргоні Напалеон пакінуў сваю ' армію і ад'ехаў у Парыж. Такім чынам, у вайне 1812 г. Беларусь стала арэнай ваенных дзеянняў. Вайна прынесла Беларусі разбурэнні, эпідэміі, велізарныя страты ў гаспадарцы і культуры. Цар дараваў здраду мясцовым памешчыкам, е'ле не паменшыў прыгонніцкі гнет сялян, якія дапамаглі рускай арміі.
Удзел БССР у заснаванні і дзейнасці Арганізацыі Аб'яднаных Нацый. Міжнародныя сувязі Рэспублікі Беларусь на сучасным этапе.
ААН - міжнародная арганізацыя, створаная для падтры-мання міру, бяспекіі развіцця сурацоўніцтва паміж краінамі. Штаб-кватэра ААН знаходзіцца ў Нью-Йорку. Узначальвае Ге-неральны сакратар ААН Кофі Ананд. У Мінску дзейнічае Прад-стаўніцтва ААН у рэспубліцы Беларусь. Афіцыйнай датай утварэння ААН лічыцца 24 кастрычыіка 1945 г., калі ўступіў у сілу яе статут. 24 кастрычніка адзнача-ецца штогод як дзень ААН. Беларусь з'яўляецца адной з краін-заснавальніц ААН. 27 красавіка 1945 г. міжнародная канферэнцыя ў Сан-Францыска, скліканая для заснавання ААН, прыняла рашэнне аб уключэнні БССР і УССР у лік краін-заснавальніц ААН. Гэтым прызнаваўся вялікі ўклад БССР у разгром фашызму і панесеныя беларусамі ў ходзе вайны каласальныя людскія ахвяры і матэрыяльныя страты. Беларускую дэлегацыю ў Сан-Францыску пры падпісанні ўстава ААН узначальваў старшыня СНК БССР і міністр замежных спраў Кузьма Венядзіктавіч Кісялёў. Па шэрагу важных праблем дэлегацыя БССР выступала з прапановамі і праектамі рэзалюцый. У прыватнасці, па яе пра-панове ў 1946 г. Генеральная Асамблея ААН (галоўны дарадчы орган ААН) прыняла рэзалюцыю «Аб выдачы і пакаранні ваен-ных злачынцаў».3 трыбуны ААН Беларусь выступіла з асуд-жэннем вайны ЗПІА ў В'етнаме. Рэспубліка мае пастаянныя прадстаўніцтвы ў спецыяльных органах, такіх як ЮНЕСКА (Арганізацыя аб'яднаных нацый па пытаннях адукацыі, навукі і культуры), МАГАТЭ (Міжнароднае агенства па атамнан энергіі), МАП (Міжнародная арганізацыя працы). На сучасным этапе Беларусь здзяйсняе мнагавектарную знешнюю палітыку - сувязі, як з усходнімі, так і з заходнімі краінамі. У 1993 г. Б.еларусь выступіла з ініцыятывай стварэн-ня бяз'ядзернай зоны ў Цэнтральнай Еўропе. У адпаведнасці з гэтым знешнепалітычным курсам, ядзерная зброя ў 1996 г. поўнасцю выведзена за межы нашай рэспублікі. Беларусь стала першай у свеце краінай, якая добраахвотна адмовілася ад вало-дання ядзернай зброяй. Беларусь прымае ўдзел у руху параднёных гарадоў. Так, Мінск звязаны з Ліёнам у Францыі, Дэтройтам у ЗША, Натын-гемам у Англіі, Бангалорам у Індыі. Выгаднае геаграфічнае становішча і эканамічны патэнцы-ял рэспублікі садзейнічаюць развіццю знешнеэканамічных зносін, стварэнню сумесных прадпрыемстваў. Так у 1989 г. пачало выпускаць прадукцыю Беларуска-германскае прадпрыемства «Белвест» у Віцебску. Каля 100 прадпрыемстваў і аб'яднанняў рэспублікі ўстанавілі прамыя су-вязі з замежнымі партнёрамі. У іх ліку Мінскі трактарны завод, МЗХ і інш. Беларусь праводзіць курс на ўмацаванне эканамічнага ўзаемадзеяння СНД, хутчэйшае фарміраванне ўсходнееўрапейскага рынку. 2 красавіка 1996 г. Прэзідэнт Рэс-публікі Беларусь А.Р. Лукашэнка і Прэзідэнт Расійскай Федэ-рацыі Б.М. Ельцын падпісалі ў Маскве дагавор аб больш глыбо-кай эканамічнай інтэграцыі і ўтварэнні супольнасці абедзвюх дзяржаў. У ліпені таго ж года Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнка наведаў Францыю і правёў перагаворы з яе Прэзідэнтам Жакам Шыракам. У 1998 г. ён пабываў ў Кітаі, В'етнаме, Іране, Сірыі. На сучасным этапе Рэспубліка Беларусь ажыццяўляе знешнепалітычныя сувязі з 125 краінамі свету. Такім чынам, Беларусь прыняла актыўны удзел у засна-ванні і дзейнасці ААН. На сучасным этапе яна ажыццяўляе усе-баковыя міжнародныя сувязі, праводзіць мнагавектарную палітыку.
Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў першай палове XIX ст.
У першай палове XIX ст. на Беларусі назіраўся крызіс феадальна-прыгонніцкага ладу. Як і раней (у ХУІ-ХУІП ст.) тут існавала фальваркава-паншчынная сістэма землеўладання, уста-ляваўшаяся па рэформе 1557 г. (валочная памера). Устойлівы попыт на сельскагаспадарчую прадукцыю ў Зах. Еўропе вёў да павышэння павіннасцей сялян - памешчыкі былі зацікаўлены атрымаць больш прадукцыі са сваіх фальваркаў на продаж, і, у першую чаргу, збожжа. Паншчына з адной валокі даходзіла да 12 дзён у тыдзень (6 дзён - мужчынскай і 6 - жаночай працы). Сяляне поўнасцю залежылі ад паноў. Існавала такая павіннасць, як згоны - пагалоўныя прымусовыя выхады ўсіх працасдольных сялян на панскія работы. Не лепшым было становішча казённых сялян. Яны складалі каля 20%. Дзяржаўныя маёнткі здаваліся ў арэнду шляхце. Арандатары за час арэнды імкнуліся атрымаць як мага болып прыбытку і бясконца павялічвалі паншчыну, згоны і іншыя павіннасці. У сялян пры такой эксплуатацыі не заставалася часу для апрацоўкі сваёй зямлі. Такім чынам, фальваркава-паншчынная сістэма стала перашкаджаць развіццю сялянскай гаспадаркі, падрываць саму аснову феадальнага ладу, разараючы сялян. Абяднеўшыя сяляне не маглі плаціць падаткі дзяржаве. Гэта трывожыла ўрад. 3 мэтай павышэння дзяржаўнага даходу і каб зняць наружанасць сярод сялян у 1839-1845 гг. была праведзена аграрпая рэформа Кісялёва (міністр дзяржаўных маёмасцей). Яна праводзілася у дзяржаўных маёнтках. Галоўныя мерапрыемствы рэформы: 1. Падрабязны перапіс сялян (люстрацыя) і рэгламентацыя павіннасцей: увялі 4 разрады сялян у залежнасці ад колькасці цяглавай сілы. 2. Жорсткі кантроль за часовымі ўладзельнікамі-арандатарамі. 3. Дапамога сялянам - апякунства. У цэлым рэформа палепшыла становішча дзяржаўных сялян, паменшыліся павіннасці. Знішчалася фальваркава-паншчынная сістэма. Сяляне былі пераведзены на пазямельны аброк - чынш, сялянская гаспадарка ўцягвалася ў рыначныя адносіны. А вось спроба правесці рэформу ў памешчыцкай гаспадарцы правалілася - памешчыкі не жадалі мяняць свае адносіны да сялян. Аднак і тут адбываліся змены. Так, у 30-я -40-я гг. XIX ст. хутка пашыраюцца пасевы тэхнічных культур: ільну, канаплі, буракоў, бульбы. У памешчыцкіх іменнях з'яўляюцца цукраварныя заводы, вінакурні. На Гродзеншчыне многія памешчыкі займаюцца танкаруннай авечкагадоўляй, але ў цэлым сялянская гаспадарка заставалася адсталай: маючы ў сваім распараджэнні сотні прыгонных сялян, памешчыкі не былі зацікаўлены ў набыцці сучаснай тэхнікі і паляпшэнні прылад праііы. У прамысловасці ў першай палове XIX ст., хоць і марудна, развіваецца капіталізм. Па-першае, узрастае вотчынная прамысловасць. Колькасць мануфактур павялічваецца да 140. У 20-я гг. XIX ст. на Беларусі з'яўляюцца першыя фабрыкі. Гэта былі суконныя фабрыкі ў мястэчках Хомс Кобрынскага павета, і Коеава Слонімскага павета. К 1860 г. колькасць фабрык і заводаў вырасла да 76. (Фабрыкі - прадпрыемствы з паравымі рухавікамі і оабочымі машынамі). Прыгоннае права затрымлівала развіццё капіталізму ў прмысловасці - для яе не хапала свабодных рабочых рук. Да таго ж, галоўнымі ўладальнікамі капіталу з'яўляліся памешчыкі. Таму фабрыкі і мануфактуры ў асноўным належылі буйным земле-ўладальнікам-прадпрымальнікам. Асаблівасцю гарадской прамысловасці Беларусі з'яўлялася прывалоданне тут рамеснай вытворчасці, дробнакапіталістычных прадпрыемстваў. Такім чынам, у прамысловасці Беларусі ў першай палове XIX ст. перапляталіся два сацыяльна-эканамічныя уклады -феадальны і капіталістычны. Адметыай рысаіі эканамічнага развіцця Беларусі ў гэты час было будаўніцтва дарог (шаша Масква - Брэст - Варшава) і каналаў (Бярэзінскі, Днепра-Бугскі). Ігэта было невыпадкова. 3 развіццём гандлю Беларусь стала часткай агульнарасійскага рынку, праз яе тэрыторыю ляжаў самы кароткі шлях у Полыпчу і Зах. Еўропу, таму расійскія ўлады клапаціліся аб паляпшэнні шляхоў зносін у Беларусі. Такім чынам, у Беларусі ў першаіі палове XIX ст. паляпшаліся шляхі зносін, захоўваўся феадальна-прыгонніцкі лад, які затрымліваў развіццё капіталізму ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы.
Супярэчнасці і дасягненні ў грамадска-палітычным жыцці БССР у другой палове 50-х — першай палове 80-х гг.
Грамадска-палітычнае жыццё Беларусі з канца 50-х па пер-шую палову 80-х гг. можна падзяліць на два перыяды. Першы - 1953-1964 гг. Гэта была спроба дэсталінізацыі савецкага грамадства, звязаная з палітычным курсам М.С. Хрушчова, «курсам XX з'езда». У БССР гэты курс праводзіў К.Т. Мазураў - першы сакратар ЦК КПБ. Другі - • 1965 -1985 гг. - многія гісторыкі называюць паваротам да кансерватызму. Кіраўніком дзяржавы быў Л.І. Брэжнеў. Гады яго ўлады (1964-1982 гг.) атрымалі ў некаторых гісторыкаў назву «застой». БССР у гэты час узначальваў П.М. Машэраў (1965-1980 гг.). Гэта быў вельмі паважаны ў рэспубліцы дзеяч, які не страціў сувязь з народам. '—"" Пасля смерці І.В. Сталіна (05.03.1958 г) у грамадска-чалітычным жыцці БССР вызначыўся адыход ад сталінскай р.:Шрэс;Іўнап сістэмы. Масавыя рэпрэсіі былі спынены, пачалася р;-> шілітацыя (зняцце абвінавачвання) бязвінна асуджаных. Так былі рэабілітаваны паэт Уладзімір Дубоўка, вучоны-гісторык Мікалай Мікалаевіч Улашчык. Ііартыя асудзіла культ асобы Сталіна, раскрыла злоўжыванні ў ;іп> гі)муленні. Дасягненнем грамадска-палітычнага жыцця стала ду.макі/.ітызацыя грамадства: людзі больш свабодна выказвалі свае думгсі. Павысілася роля прафсаюзаў і камсамола, распаўсюджваўся рух за камуністычныя адносіш.І. ІТ.І XXII з'езде КПСС (1961 г.) была прынята праграма будаўпікіп камунізму. М.С. Хрушчаў нават вызначыў тэрмін, калі ў ггср Лудзе пабудаваыы камунізм -у пачатку 80-х гг. Ало гэта была толькі «адліга» пасля сталінскай «зімы». Перыяд хрушчоўскай лібералізацыі быў супярэчлівым. Усе змены былі напраўлены не на злом старой сістэмы, а на яе рэфарміраванпс. Назіралася пскаторае аслабленне кантролю «зверху», але сама камандна-адміністрацыйная сістэма засталася непахіснай. Супярэчлівым было грамадска-палітычнае жыццё і ў 1965-1985 гг. Рабіўся выгляд, што ў краіне існуюць дэмакратычныя формы ўлады. На самой справе ўся ўлада фактычна заставалася ў руках партыіінага апарату, так званай наменклатуры, адарванап ад народа. Назіралася непасрэднае партыіінае кіраваннс эканомікаіі. Угэты час узмацніўся кантроль за сродкамі масавай інфармацыі. У адсутнасці свабоды слова, з'явіліся як бы нефармальныя формы грамадска-палітычнага жыцця, самавыдавецкая літаратура. За гэтым вельмі ўважліва сачылі органы КДБ, якія выкаранялі іншадумства. Такім чынам, дэмакратызацыя грамадска-палітычнага жыцця БССР у 50-я -80-я гг. суправаджаліся шэрагам супярэчнасцей.
Адмена прыгоннага права ў Беларусі. Буржуазныя рэформы.
Прыгоннае права замаруджвала далеіішае развіццё гаспадаркі. У краіпах Заходняй Еўропы феадальная залсжнасць сялян знікла ўжо у ХІУ-ХУ ст. 19 лютага 1861 г. Аляксандр II падпісаў Маніфест і Палажэнні аб вызваленні сялян ад прыгоннай залеж-насці. Адбылася адмена прыгоннага права ў Расіі. Але па Маніфесту сяляне атрымалі толькі асабістую свабоду. Зямлёй яны не надзяляліся. Уся зямля заставалася ўласнасцю па-мешчыка. Таму сяляне павінны былі яе выкупляць. Мала хто з сялян мог выкупіць зямлю,у іх не было грошай. Таму законам бы-ло ўстаноўлена, што сяляне плацілі толькі 20% вызначанай сумы, а астатняе памешчыку плаціла дзяржава. На працягу 49 гадоў ся-ляне павінны былі аддаць доўг дзяржаве з працэнтамі за пазыку. Выкупная сума вызначалася з разліку 6% гадавых у банку, каб памешчык, паклаўшы ў банк выкуп, мог атрымліваць штогод лрыбытак, роўны ранейшаму аброку з селяніна. Да выкупу зямлі селянін лічыўся часоваабавязаным і вы-конваў баршчыну і аброк. Сяляне былі не задаволены вызваленнем без зямлі. Ся-лянскія выступленні вымусілі ўлады пайсці на ўступкі. У час паўстання Кастуся Каліноўхскага (1863 г.) часоваабавязанае ста-новішча беларускіх сялян адмянялася. Выкупныя плацяжы на Бе-ларусі былі зніжаны на 20% . Адмена прыгоннага права стала галоўнай буржуазнай рэ-формай гэтага перыяду. Яна дала пачатак шэрагу буржуазных рэ-форм 60-х —70-х гг. XIX ст. Вызваленых ад прыгоннага права ся-лян трэба было ўраўняць у правах з іншымі саслоўямі. Былі пра-ведзены ваенная,судовая, земская, школьная, цэнзурная, гарад-ская і інш. рэформы. Ваенная рэформа (1862-1874 гг.) адмяніла рэкруцкую павіннасць, увяла ўсеагульную воінскую павіннасць, скараціла тэрмін службы з 25 гадоў да 6 - у сухапутных войсках і 7 - на флоде. Па судовай рэформе (1864 г.) на змену саслоўным судам прыйшоў агульны для усіх усесаслоўны суд, адкрыты і незалежны ад урада. Уводзіліся адвакаты і прысяжныя засядацелі, якія неза-лежна ад суддзяў выносілі рашэнне аб віноўнасці. У паветах уводзіліся міравыя суды, а ў губернях - акруговыя. У адрозненні ад Расіі на Беларусі міравыя судззі не выбіраліся, а назначаліся міністрам юстыцыі. Гэта было звязана з адсутнасцю тут земстваў. Земствы - гэта выбарныя ўстановы ў паветах і губернях для кіраўніцтва асветай, аховай здароўя, гаспадарчай справай. Пасля паўстання К. Каліноўскага 1863 г. царскі ўрад не адва-жыўся увесці выбарныя ўстановы на Беларусі. Яны былі створаны тут толькі ў пачатку XX ст. Школьная рэформа (1864 г.) на Беларусі таксама мела шэраг асаблівасцей. Тут хоць і ўводзілася ўсесаслоўная адукацыя, але не было земскіх школ. Усе школы дзейнічалі на рускай мове. Такія галоўныя вынікі рэформ 60-х - 70-х гг. Яны сад-зейнічалі буржуазнаму развіццю Беларусі.
Дасягнeнні ў развіцці культуры, навукі і адукацыі ў БССР г, у другой палове 50-х — першай палове 80-х гг.
У другой палове 50-х — першай палове 80-х гг. назіраліся значныя дасягненні ў культуры У гэты час асабістае месца належыла літаратуры. Галоўная тэматыка ў ёй - мінулая вайна. Асабліва многа зрабілі, каб данесці ІІраўду аб вайне I. Шамякін («Трывожнае шчасце»,), В. Быкаў («Алыіійская балада», «Жураўліны крык», «Кар'ер»), I. Чыгрынаў («Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві»), А. Адамовіч («Хатынская аповесць»), I. Навуменка («Сасна пры дарозе»). У якасці вядучага жанру літаратуры ўсталяваўся беларускі раман.Важнай падзеяй 60-х гг. стаў раман 1. Мележа «Людзі на балоце» з трылогіі «Палеская хроніка», У. Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім». Набывае вядомасць паэзія М. Танка, А. Куля-шова, Н. Гілевіча, Р. Барадуліна, П. Броўкі. Назіраецца пэўны ўздым тэатральнага мастацтва. У оперным тэатры пашыраюцца творы беларускіх кампазітараў на сучасную тэму. Напрыклад, «Дзікая ружа» Ю. Ссмянякі прысвечана жыццю студэнства. У 1967 г. пастаўлены балет Я. Глебава «Альпійская балада». На працягу многіх гадоў не зыходзіла са сцэны тэатраў камедыя А. Макаёнка «Лявоніха на арбіце». У канцэртных залах рэспублікі гучыць сімфанічная музыка А. Багатырова - аднаго з заснавальнікаў беларускай оперы. У 1969 г. пры Беларускай філармоніі створаны ансамбль «Пеецяры» (мастацкі кіраўнік — У. Мулявін). Аснова яго рэпертуара - беларускія народныя песні і песні беларускіх кампазўтараў (I. Лучанка, Ю. Семянякі і інш.). 60-я - 70-я гг. - росквіт беларускага маыументальнага мас-тацтва. У 1969 г. да 25-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў былі адкрыты мемарыяльныя комплексы «Брэсцкая крэпасць-герой», «Курган славы» (скульптар А.Бембель), «Хатынь». Аўтар цэнтральнай скулыітуры «Хатыні» — «Няскораны чалавек» - С.Селіханаў. Яму належаць такія вядомыя манументы, як помнік Канстанціну Заслонаву ў Оршы, Марату Ка-зею Мінску, братам Іавну і-Міхаілу Цубам у Салігорскім раёне. У 1972 г. Беларусь свят'куе 90-годдзе Народных паэтаў Янкі Купалы і Якуба Коласа. Да гэтай даты ў. .Мінску былі ўстаноўлены помнікі Янку Купалу (скульптары: А. Анікейчык, Л. Гумілёўскі, А. Заспіцкі) і Якубу Коласу (скульптар 3. Азгур). У 1974 г. у Полацку адкрыты помнік Францішку Скарыну (скулыітар А. Глебаў). У 60-я - 70-я гады набывае вядомасць тэматычнымі карцінамі аб вайне М. Савіцкі: «Партызанская мадона», цыкл карцін «Лічбы на сэрцы», прысвечаны вязням фашысцкіх лагераў. Буйным дасягненнем у адукацыі з'явілася ўвядзенне з 1959 г. абавязковай сярэдняй адукацыі. На пачатку 60-х гг. сталі адкрывацца ПТУ, пашырылася і ўмацавал"ася матэрыяльна-тэхнічная база ВНУ. Значныя вынікі дасягнуты па навуковых распрацоўках. Сталі лаўрэатамі Ленінскай прэміі акадэмікі АН БССР М. Ельяшэвіч за навуковыя працы ў ^аліне фізічных навук і V. Платонаў за работы ў галіне матэматыкі. Такім чынам, у культуры, навуцы і адукацыі БССР гэтага перыяду былі дасягнуты значныя поспехі.
Паўстанне 1863 г. у Беларусі. Погляды і дзейнасць К. Каліноўскага
У 1863 г. на Беларусі адбылося нацыянальна-вызваленчае паўстанне супраць царызму. Кіраўніком яго быў 25-гадовы Кастусь Каліноўскі (1838-1864). Па паходжанню шляхціч, ён нарадзіўся ў в. Мастаўляны Гродзенскага павета. Пасля заканчэння юрыдычна-га факультэта Пецярбургскага універсітэта. У 1861 г. вярнуўся на радзіму. У гэтым годзе было адменена прыгоннае права. Рэформа вызвала незадаволенасць сялян. У гэты час у двух Цэнтрах - Вар-шаве і Вільні рыхтуецца паўстанне за аднаўленне Рэчы Пас-палітай у межах 1772 г. У Варшаве ствараецца ЦНК (Цэнтральны нацыянальны камітэт), а ў Вільні ЛПК (Літоўскі правінцыяльны камітэт), на чале якога з кастрычніка 1862 г. становіцца К. Каліноўскі. К гэтаму часу ў нацыянальна-вызваленчым руху намецілася 2 плыні: 1. Белыя (буржуазна-памешчыцкая плынь) выступалі за ад-наўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г., захаванне памешчыц-кага землеўладання. 2. Чырвоная (дэмакратычная плынь), найболын радыкальная частка якіх - рэвалюцыянеры-дэмакраты, выступалі за ліквідацыю памешчыцкага землеўладання, права беларусаў, літоўцаў, ук-раінцаў на самавызначэнне, рэвалюцыйную барацьбу з самадзяр-жаўем. Гэту плынь узначальваў К. Каліноўскі. Летам 1862 г. са сваімі аднадумцамі В. Урублеўскім і Ф. Ра-жанскім ён пачынае выдаваць рэвалюцыйную газету на беларускай мове «Мужыцкую праўду», адрасаваную сялянам. К Каліноўскі імкнецца прыцягнуць сялян да паўстання за волю, зямлю і наро-даўладдзе. Да лета 1863 г. выйшла 7 нумароў газеты. Кожны нумар пачынаецца зваротам «Дзецюкі» і падпісваўся псеўданімам К. Каліноўскага «Яська, гаспадар з-пад Вільні». На выхад газеты ўлады адказалі ўвядзеннем на Беларусі ваеннага становішча -ваююць з «возмутнтельнымн лнсткамн». 1 лютага 1863 г. ЛПК на чале з К. Каліноўскім звярнуўся да насельніцтва Беларусі і Літвы з заклікамі падняцца на ўзброеную барацьбу. Былі створаны паўстанцкія атрады. На 70% яны былі шляхецкімі. Сялян налічвалася толькі 18%. Каб прыцягнуць на свой бок сялян, царскія ўлады знізілі выкупныя плацяжы і ад-мянілі часоваабавязанае становішча сялян на Беларусі. У ходзе паўстання на тэрыторыі Беларусі адбылося 46 баёў і баявых суты-чак з царскімі войскамі. Цэнтрамі паўстання былі Віленшчына і Гродзеншчына (радзіма Каліноўскага). У маі 1863 г. на падаўленне паўстання на Беларусі і Літве быў накіраваны віленскі генерал - губернатар М. Мураўёў. Жорсткімі рэпрэсіямі ён прымусіў «белых» адмовіцца ад паўстання. К. Каліноўскі ж стаяў на чале паўстанцаў да канца, але дабіцца перамогі ў ходзе барацьбы не змог. К верасню 1863 г. паўстанне было задушана. 128 чалавек было пакарана смерцю. К. Каліноўскага арыштавалі ў студзені 1864 г. у Вільні, дзе ён хаваўся пад імем настаўніка Ігната Вітажэнца. У турме ён напісаў і перадаў на волю 3 пісьмы да свайго народа - «Пісьмы з-пад шыбеніцы». У іх ён яшчэ раз пацвердзіў свае погляды на са-мавызначэнне Беларусі. Ні маскоўскі, ні польскі ўрад не з'яўляецца беларускім. Свой беларускі ўрад павінен сфарміравацца ў ходзе паўстання народа за шчасце і волю. Ён заклікае «братоў», «мужыкоў родных» змагацца за сваю Бацькаўшчыну. 22 сакавіка 1864 г. у Вільні К. Каліноўскі быў павешан. Стоячы пад шыбініцай, ён у апошні раз выказаў свае перакананні. Калі ў прыгаворы яго назвалі «дваранінам», ён заявіў: «У нас няма дваран, усе роўныя». Мужны сын беларускага народа, патрыёт сваёй Радзімы, першы беларускі рэвалюцыянер-дэмакрат К. Каліноўскі ўзначаліў паўстанне 1863 г. і да канца застаўся верны сваім поглядам.
Галоўныя накірункі і дасягненні ў эканамічным развіцці БССР у другой палове 50-х — першай палове 80-х гг.
Галоўныя накірункі эканамічнага развіцця БССР вызнача-ныя ў другой палове 50-х гадоў былі абумоўлены разгортваннем навукова-тэхнічнай рэвалюцыі ў развітых краінах свету. Каб пе-раадолець адсталасць ад захаду, прадуглежваліся аперажальныя тэмпы развіцця тых галін прамысловасці, якія забяспечваюць тэхнічны прагрэс усёй народнай гаспадаркі: машынабудавання, металаапрацоўкі, хімічнай і нафтахімічнай прамысловсці, энерге-тыкі. 'У сельскаіі гаспадарцы галоўнымі накірункамі развіцця было пераразмеркаванне дзяржаўнага бюджэту на карысць сельскай/ гаспадаркі, павышэнне закупачных цэн на яе прадукцыю, умацаД аакяе калгасаў і саўгасаў, меліярацыйныя работы. У адпаведнасці з галоўнымі накірункамі быў дасягнуты рост вытворчасці па ўсіх названых галінах. Пабудаваны завод ЭВМ У Мінс-ку. Полацкі нафтапераапрацоўчы, Салігорскі калійны камбінат, БелАЗ у Жодзіне.^Х^^- У параўнанні з 1950 г. у сельскай гаспадарцы Беларусі пра-цавала ў 1965 г у 5 разоў болып трактароў. Завяршылася элек-трафікацыя вёскі. Такім чынам, тэмпы росту асноўных галін прамысловасці былі даволі высокімі, але ў сярэдзіне 60-х гг. паўстала пытанне якасці выпускаемай прадукцыі, замарудзіліся тэмпы росту пра-дукцыйнасці працы. Другімі словамі, эканамічнае развіццё пра-ходзіла экстэнсіўным шляхам. Шлях звязаны перш за ўсё з павы-шэннем колькасці выпускаемай прадукцыі і колькасным ростам прадпрыемстваў. Усувязі з гэтым была праведзена рэформа 1965 года, аўтарам якой з'яўляецца А.М. Касыгін (старшыня Савета Міністраў СССР). Галоўным накірункам развіцця згодна рэформе 1965 г. стаў пераход да інтэнсіўнага шляху развіцця эканомікі. Шлях, звязаны з ростам вытворчасці за кошт укаранення дасягненняў навукі і тэхнікі і павышэння прадукцыйнасці працы. Павышэнне перш за ўсё якасных, а не колькасных паказчыкаў. Рэформай прадуглед-жвалася ўключыць у дзеянні таварна-грашовыя механізмы, эле-менты рыначнай эканомікі. Многія прадпрыемствы пераводзіліся на гаспадарчы разлік. Вынікі рэформы на Беларусі праявіліся ў тым, што на пер-шым часе адбылося паляпшэнне работы прамысловасці, пабудава-ны новыя прадпрыемствы: Бабруйскі Іпынны камбінат, Беларускі металургічны завод у Жлобіне, завод робататэхнікі ў Мінску. Адным з галоўных накірункаў развіцця Бсларусі з першай паловы 80-х гг. заставаўся, як і раней, пераважны рост цяжкай прамысловасці, якая ў 70-я гады ўсё больш ператваралася ў галіну для абслугоўвання «абаронкі» - абароннаіі прамысловасці. У гэтай галіне назіраліся значныя дасягненні. Праводзілася меліярацыя, хімізацыя сельскай гаспадаркі. Далейшае ўкараненне ў сельскагаспадарчую вытворчасць дасяг-ненняў навукі і тэхнікі прывяло да стварэння аграпрамысловых комплексаў - АПК - комплексы па пераапрацоўцы сельскагаспа-дарчай сыравіны і атрыманню прадуктаў харчавання. У па-раўнанні з іншымі рэспублікамі СССР у Беларусі ў 80-х гадах назіраліся некалькі лепшыя паказчыкі развіцця сельскай гаспа-даркі. Беларусь у тыя гады ў народзе называлі «адкормачным цэхам Савецкага Саюза», таму што тут, пачынаючы з 60-х гадоў, былі дасягнуты поспехі ў развіцці малочнай і мясной жывёлага-доўлі. Такім чынам, у адпаведнасці з галоўнымі накірункамі эка-намічнага развіцця, у Беларусі былі дасягнуты значныя поспехі ў развіцці прамысловасці і сельскай гасппдаркі. Але ва ўмовах ка-мандна-адміністрацыйнай сістэмы перавесці эканоміку на інтэнсіўны шлях развіцця нс ўдалося.
Развіццё культуры ў Беларусі ў XIX ст.
Галоўнымі накірункамі развіцця культуры Беларусі ў XIX <ст. былі звязаны з яе ўваходам у склад Расійскай імперыі і паліігыкай русіфікацыі, якая пачала праводзіцца пасля паўстання 1830-1831 гг. Некалькі разоу за XIX ст. рэфарміравалася сістэма адукацыі. Па рэ-форме 1803-1804 гг. стварылася пераемная сістэма адукацыі: пачат-ковая (прыходскія вучылішчы), няпоўная сярэдняя (павятовыя ву-чылішчы), сярэдняя (гшназіі), вышэйшая (Віленскі універсітэт) адукацыя. Пасля ппўстання дзекабрыстаў школы сталі саслоўнымі, а ў 1832 г. быў закрыты Віленскі універсітэт. Школьная рэформа ],864 г., якая насіла буржуазны характар, увяла ўсесаслоўную аду-кацыю. Саслоўныя абмежаванні пры паступленні ў сярэднія вы-шэйшыя навучальныя ўстановы адмяніліся. Але была высокая пла-та за навучанне. Усе ціколы дзейнічалі на рускай мове. Школьная рэформа па чаое супала з паўетаннем К. Каліноўскага, пасля якога была закрыта адзіная застаўшаяся на Беларусі вышэйшая навучаль-ная ўстанова ~ Земляробчы інстытут у Горы - Горках. Такім чынам, к канцу XIX ст. на Беларусі не было ніводнай вышэйшай навучаль-най установы. Пісьменнасць у горадзе.склала 25,7% , у вёсцы - 16% . Адсутнасць вышэйшых навучальных устаноў адмоўна адбівалася на развіцці кавукі ў Беларусі. Навучальнпй дзейнасцю тут займаліся выкладчыкі сярэдніх навучальных устаноў, урачы, аграномы, іыжынеры. Набылі вядомасць такія вучоныя беларусаз-наўцы, як Адам Кіркор (археолаг, этнограф, гісторык), браты Кан-станцін і Яўстафій Тышкевічы (займаліся археалагічнымі раскоп-камі), Іван Насовіч (этнограф, мовазнаўца). Да I паловы XIX ет. адносіцца зараджэнне беларускай літаратурнай мовы і станаўленне літаратуры. Вышэйшым дасягнен-нем у літаратуры гэтага часу лічацца ананімныя паэмы «Тарас на Парнасе» і «Энеіда навыварат». Першыя вядомыя беларускія пісьменнікі Адам Міцкевіч («Пан Тадэвуш»), Ян Чачот, Ян Барш-чэўскі, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч («Пінская шляхта»), Уладзіслаў Сыракомля, Паўлюк Багрым («Зайграй.зайграй, хлопча малы»). Гэта беларуска-польскія паэты і празаікі, для іх характэрна двух-моўная творчасць - на польскай і беларускай мове. Прыкладам жанру публіцыстыкі з'яўляецца «Мужыцкая :;раўда» і «Пісьмы з-пад шыбеніцы» К. Каліноўскага. У асобных месцах яны ўспрымаюцца як вершы ў прозе. Пасля падаўлення паўстання К. Каліноўскага ў гісторыі бела-рускай літаратуры настаў цяжкі перыяд, фактычна быў забаронены беларускі друк. У той' жа час ідзе працэс жанравага ўзбагачэння літаратуры, удасканальваецца вершаскладанне. У літаратуру прыйшлі Адам Гурынойіч, Янка Лучына. Вяршыняй развіцця бела-руокай літаратуры II падовы XIX ст. стала творчасць Ф. Багушэвіча («Дудка беларуская», «Смык беларускі»). У жывапісе I паловы XIX ст. назіраецца пераход ад класіцызму да рамантызму і рэалізму. Беларускія мастакі I. Аляш-кевіч, В. Ваньковіч, Я. Дамель, I. Хруцкі шукалі сваю тэму, якая б была больш цесна звязана з людзьмі і сучаснымі праблемамі. Таму невыпадкова гістарычны, партрэтны і псйзажны жанры становяцца галоўным у беларускім жывапісе. Вядомыя беларускія жывапісцы II паловы XIX ст. А. Гараўскі («На Радзіме» партрэт М. Глінкі), II. Сілівановіч (мазаічнае пано «Тайная вячэра», «Пастух»), К. Альхімовіч («Пахаванне Гедыміна»). Архітэктуру XIX ст. вызначалі палацы, храмы, адміністрацыйныя будынкі. Выдатным дасягненнем беларускага класіцызму з'яўляецца палад-сядзіба П.А. Румянцава ў Гомелі. Для II паловы XIX ст. характэрны стылявы эклектызм - змяшанне роз-ных стыляў і мастацкіх элементаў. Найбольш вядомы помнік -царква Аляксандра Неўскага на ваенных могілках у Мінску (псеўдарускі стыль). Свайго прафесійнага тэатра на Беларусі ў гэты час не было: беларускае тэатральнае мастацтва развівалася ў народна-фальклорных формах. Папулярнымі былі батлейкі. У губернскіх га-радах дзеіінічалі стацыянарныя рускія трупы. Самым буйным кро-кам беларускага прафесійнага тэатра стала пастаноўка у 1852 г. у Мінску оперы В. Дуніна-Марціпксвіча «Сялянка»- музыка С. Ма-нюшкі і Кжыжаноўскага. Такім чынам, нягледзячы на палітыку русіфікацыі, у Беларусі развівалася нацыянальная культура.
Эканамічнае становішча Беларусі ў другой палове 80-х
У сярэдзінс 80тХ гг. праявіліся крызісныя з'явы ў эканоміцы. Перш за ўсё знізіліся тэмпы роста нацыянальнага даходу. На кра-савіцкім 1985 г. Пленуме ЦК КПСС М.С. Гарбачоў абвясціў курс на перабудову савецкага грамадства, паскарэнне тэмпаў росту вы-творчасці. Псрабудова ў Беларусі пачалася адпаведна з агульнасаюзным курсам. У 1986 г. на XXX з'езде КПБ быў зацверджаны план 12-іі пяцігодкі. План прадугледжваў інтэнсіўнае развіццё эканомікі. Створана рэспубліканская праграма «Інтэнсіфікацыя». Галоўнай задачай было паскорыць навукова-тэхнічны прагрэс, каб забяспечыць выпуск высакаякаснай, канкурэнтназдольнай на сус-ветным рынку прадукцыі. К 1988 г. уся прамысловасць, аграпрамысловыя комплексы. транспарт, гандль, будоўля былі пераведзены на самафінансаванне, гаспадарчы разлік, пры якім прадпрыемства, разлічыўшыся а дзяржавай, магло само распараджацца сваімі даходамі. Гэта давала пэўную самастойнасць прадпрыемствам. Але ў краіне па-ранейшаму існавала камандна-адміністрацыйная сістэма. Спалучыць планавае цэнтралізаванае кіраўніцтва ;з са-макіраваннем прадпрыемстваў аказалася немагчыма. Не дапамагла і дзяржпрыёмка - кантрольная служба за якасцю выпускаемай прадукцыі. Больш таго, узнікла новая праблема: прадпрыемствы, атрымаўшы некаторую самастоішасць, пачалі павялічваць зарпла-ту супрацоўнікам, тэмпы ж росту вытворчасці пры гэтым не па-вышаліся. Пачалася інфляцыя, спад вытворчасці. Эканамічнае становішча Беларусі рэзка пагоршылася у сувязі з аварыяіі на Чарнобыльскай атамнаіі электрастанцыі 26 красавіка 1986 г. Радыёактыўнымі нуклідамі забруджана пятая частка тэры-торыі рэспублікі, на якой пражывала болыы 2 млн. чалавек. 3 гас-падарчага абароту выведзена 20% зямель. Такім чынам, праграма «Інтэнсіфікацыі» не выконвалася. Устала пытанне аб пераходзе да рыначнай эканомікі, пры якой дзяржава выступае ў ролі рэгулятара рынку. У пачатку 90-х гг. былі прыняты Законы аб арэндзе, індывідуальнай дзейнасці, аб прыватызацыі. Закон аб уласнасці на Беларусі прадугледжваў прыватную, калектыўную, дзяржаўную ўласнасць. Гэта дало маг-чымасць пераходу да разнастаііных форм гаспадарання на зямлі. Быў прыняты Закон аб фермерскай гаспадарцы. Аднак фермерскіх гаспадарак у Беларусі існуе мала, не створаны неабходныя ўмовы для іх гаспадарчай дзейнасці. Ва ўмовах пераходу да рынку ў 1992 г. былі вызвалены цэ-ны, адбывалася станаўленне банкаўскіх і камерцыйных структур.. Такім чынам, крызісныя з'явы ў эканоміцы 80-х - пачатку 90-х гг. прывялі да неабходнасці пераходу да рыначных адносін.
Развіцце прамысловасці і сельскай гаспадаркі Беларусі ў пачатку XX ст. Сталыпінская аграрная рэформа
У прамысловасці Беларусі пачатку XX ст. назіраліся значныя змены, звязаныя, па-першае, з завяршэннем прамысловай рэвалюцыі XX ст. Гэта азнпчала пераход ад ручной працы да ма-шыннай, павелічэнне колькасці фабрык і заводаў (каля 1200). Найбольш буйныя ільно-прадзільная фабрыка «Дзвіна» у Віцебску, папяровыя ў Добрушы.Найбольш хуткімі тэмпамі развівалася дрэ-ваапрацоўчая прамысловасць. Па-другое, з пераходам капіталізму на рубяжы XIX - XX ст. у вышэйшую стадыю - імперыялізм. Гэта праявілася ў канцэнтрацыі капіталу. Ствараюцца акцыянерныя таварыствы і сіндыкаты. Сіндыкаты - гэта аб'яднанне прадпры-мальнікаў па сумеснай вытворчасці і збыту прадукцыі. Вядучую ролю пачынаюць адыгрываць банкі, галоўнае месца належыла Мінскаму камерцыйнаму банку. Прамысловасць Беларусі ў гэты перыяд з'яўлялася састаўной чіісткай агульнарасійскай эканомікі. I таму, як ва ўсёй Расіі, тут раслачаўся эканамічны крызіс 1900-1903 гг., ц потым дэпрэсія (застой), якая працягвалася да 1908 г. У выніку многія заводы і фабрыкі сталі скарачаць сваю вытворчаець, павысілася беспрацоўе. 3 1908 г. і да пачатку першаіі сусветнай вайны назіраецца ўздьш прамысловасці. У пачатку XX ст. Беларуская прамысловасць мела свае асаблівасці: • Нізкі ўзровень канцэнтрацыі вытворчасці: прьівалодалі дробныя прадпрыемствы (да 50 рабочых). • Дробная рамесная вытворчасць давала болыдасць прамысловай прадукцыі. • Прамысловасць спецыялізавалася на апрацоўцы мясцовай ляс-ной і мінеральнай сыравіны і прадукцыі сельскай гаспадаркі. • Прывалодала лёгкая прамысловасць, паколькі адсутнічала сы-равіна для цяжкай прамысловасці. • Вялікая працягласць чыгуначнай сеткі. Па насычанасці чыгу-начнымі лініямі Беларусь у 1913 г. перавышала ў 1,8 разоў Еўрапейскую Расію. У пачатку XX ст. капіталізм у Беларусі пранік як у па-мешчыцкую, так і сялянскую гаспадарку, у той жа час захоўваліся прыгонніцкія перажыткі, пакінутыя рэформай 1961 г. малазямел-ле і беззямелле сялян. Капіталізм у сельскай гаспадарцы развіваўся па прускаму шляху - марудна з захаваннем буйнога па-мешчыцкага землеўладання. Рост сялянскага руху прымусіў урад правесці аграрную рэформу. Праект рэформы распрацаваў Пётр Аркадзьевіч Сталыпін .(старшыня савета міністраў і міністр унўтраных спраў). Па рэфор-ме прадугледжвалася разбурыць сялянскую абшчыну і стварыць у вёсцы апору самадзяржаўя - клас залежных сялян. Указ Мікалая II ад 9 лістапада 1906 г. паклаў пачатак рэ-форме. Сялянам дазвалялася выйсці з абшчыны і атрымаць свой надзел у прыватную ўласнасць. Усе раздробленыя адрэзкі зямлі се-лянін аб'ядноўваў у адно поле-адруб (яго можна было перадаць па нашчадству). Тут жа будавалася сядзіба селяніна — атрымліваўся хутар. Працэнт стварэння хутароў на Беларусі быў вышэйшы, чым у Расіі. Сялянам аказвалася дапамога ў куплі зямлі праз Сялянскі банк. Дазвалялася перасяляцца на ўскраіны, дзе многа свабодных зямель (у Сібір, Урал, сярэднюю Азію). Практычна гэта быў пераход ад прускага шляху да аме-рыканскага. 12% сялян Беларусі стварылі хутары. Бедныя сяляне маглі прадаць свой надзел і перабрацца ў горад. Рэформа сад-зейнічала росту сельскагаспадарчай вытворчасці. К 1913 г. Бела-русь была буйнейшым раёнам па вырошчванню бульбы і льну. Былі створаны мясцовыя органы кіравання - земствы. Яны дапа-магалі ўмацоўваць хутарскую гаспадарку. Рэформа была не завер-шана - у 1914 г. пачалася I сусветная вайна. Такім чынам, прамысловасць і сельская гаспадарка Бела-русі ў пачатку XX ст. упэўнена ішла па капіталістычнаму шляху развіцця.
Карэнныя змены ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі ў другой палове 80-х —пачатку 90-х гг. Дэмакратызацыя і шматпартыйнасць
У II палове 80-х гг. адбыліся карэнныя змены ў грамадска-палітычным жыцці. Галоўнымі з іх сталі дэмакратызацыя грамад-ства і фарміраванне шматпартыйнасці. Пачатак гэтым працэсам паклаў красавіцкі 1985 г. Пленум ЦК КПСС, на якім М.С. Гарба-чоў абвясціў курс на перабудову. Дэмакратызацыя азначала пашырэнне ролі народа ў жыцці грамадства і галоснасць - магчымасць адкрыта выказаць свае по-гляды. Узрасла роля друку, грамадскіх арганізацый. У 1989 г. упершыню адбыліся выбары народных дэпутатаў СССР на альтэрнатыўнай аснове, гэта значыць выбаршчыкі маглі выбраць 3 некалькі кандыдатаў аднаго. Да гэтага на працягу ўсяго існавання савецкай улады на выбары вызначаўся толькі адзін кан-дыдат. У 1990 г. па новаму выбарчаму закону праведзены выбары народных дэпутатаў у Вярхоўны савет і мясцовыя саветы. Ва ўмовах аднапартыйнай сістэмы большасць месцаў атрымалі ка-муністы. Адзінай партыяй, якая супрацьстаяла ў той час КПБ, з'яўляўся БНФ (Беларускі народны фронт), створаны ў 1989 г. на чале з З.С. Пазняком. Рэальным крокам да фарміравання шматпартыйнай сістэмы ў грамадстве стаў прыняты ў 1990 г. Закон СССР «Аб грамадскіх аб'яднаннях». У адпаведнасці з гэтым законам у Беларусі ў пачатку 90-х гг. было створана больш 10 партый, найболып вядомая ся-род іх - Беларуская сялянская партыя. Мэта яе - абараняць эка-намічньш і палітычныя правы сялянства. Працэс фарміравання палітычных партый на Беларусі праходзіў вельмш вяла, яны былі нешматлікімі. Але, сам факт складвання шматпартыйнасці азна-чаў канец манаполіі КПСС - КПБ на ўладу і быў адным з праяўленняў дэмакратызацыі грамадства. А гэта азначала, што ў грамадска-палітычным жыцці рэспублікі адбываюцца карэнныя змены.
Беларускі нацыянальна-культурны рух у пачатку XX ст.
Пачатак XX ст. увайшоў у гісторыю Беларусі як цацыяналь-на-культурнае адраджэнне беларусаў. У гэты час узнікае рух за грамадскае прызнанне самога факта існавання беларускага народа і яго культуры. Найболыы актыўнай сілай нацыянальна-культурнага руху з'яўлялася сялянская і дробнашляхецкая інтэлігенцыя. Памешчыкі і буржуазія не толькі не спрыялі бела-рускаму нацыянальнаму руху, але і змагаліся з ім у складзе расійскіх і польскіх нацыянальных груповак. Ідэйна-палітычным кіраўніком беларускага нацыянальнага руху ў пачатку XX ст. была нацыянальна-дэмакратычная партыя БСГ (Беларуская сацыялістычная Грамада), а з 1907 па 1915 г., за-снаваная ёю, легальная газета «Наша ніва». БСГ створана ў 1902 г. на аснове гурткоў беларускай студэнцкай і вучнёўскай моладзі ў Мінску, Вільні. Стваральнікі і кіраўнікі - браты Іван і Антон Луц-кевічы, Алаіза Пашкевіч (Цётка) і інш. Першым друкаваным органам БСГ і першым легальным пе-рыядычным выданнем на беларускай мове стала газета «Наша до-ля». Выдавалася яна кароткі срок з 1 верасня па 1 снежня 1906 г. у Вільні. Усяго выйшла 6 нумароў. Газета мела рэвалюцыйна-дэмакратычны характар, таму з шасці яе нумароў пяць было канфіскавана паліцыяй, а сама газета была забаронена. У лістападе 1906 г. БСГ пачала выдаваць новую легальную газету на беларускай мове «Наша ніва». Гэта была навукова-асветніцкая і літаратурна-мастацкая штотыднёвая газета. 3 са-кавіка 1914 г. і да канца яе існавання рэдактарам «Нашай нівы» быў Янка Купала. Вакол газеты групавалася вялікая колькасць пісьменнікаў і грамадска-палітычных дзеячаў. Сярод іх - Якуб Колас, Цётка, Максім Багдановіч, Цішка Гартны, Вацлаў Лас-тоўскі і інш. Газета была разлічана перш за ўсё на вясковага чыта-ча і нацыянальную інтэлігенцыю. У сіі знайшлі шырокае адлюс-траванне матэрыялы пра народнае жы'ццё, нацыянальны характар беларусаў. Яна выступала за права свабодна карьіртацца беларускай мовай, развіваць на ёй нацыянальную культуру. Прапаганда-вала нацыянальна-культурную і тэрытарыяльную аўтаномію Беларусі. Такім чынам, беларускі нацыянальна-культурны рух у пачатку XX ст. заклаў падмурак духоўнага адраджэння беларускага народа.
Станаўленне сувeрэннай Рэспублікі Беларусь. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь
Станаўленне суверэннай Рэспублікі Беларусь адбылося ў па-чатку 90-х гг. 27 ліпеня 1990 г. Вярхоўны Савет БССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце рэспублікі. Афармленне дзяржаўнай незалежнасці РБ адбылося праз год. 25 жніўня 1991 г. Вярхоўны Савет БССР прыняў рашэнне аб наданні канстытуцый-нага статуса Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце. Адначасова спынілася ўмяшанне цэнтра ў жыццё рэспублікі - усе прадпрыем-ствы саюзнага падпарадкавання на тэрыторыі рэспублікі пера-водзіліся ва ўласнасць БССР. 19 верасня 1991 г. была зацверджана назва суверэннай дзяржавы - «Рэспубліка Беларусь» і яе сімволіка: бела-чырвоны-белы сцяг і герб «Пагоня». Але гэта сімволіка праіснавала толькі чатыры гады. 14 мая 1995 г. на рэфе-рэндуме болынасць насельніцтва прагаласавала за ўвядзенне новых дзяржаўных сімвалаў, якія існуюць і цяпер. / Між тым у 1991 г. перастаў існаваць СССР. Набыўшыя суве-рэнітэт рэспублікі СССР 8 снежня 1991 г. падпісалі пагадненне аб утварэнні СНД - Садружнасці Незалежных Дзяржаў - Белавеж-скае пагадненне. Гэта гістарычная падзея адбылася ў Беларусі, у Белавежскай пушчы, у Віскулях. Пагадненне падпісана кіраўнікамі Беларусі (Станіслаў Шушкевіч), Расіі (Барыс Ельцын), Украіны (Леанід Краўчук). Цэнтрам СНД вызначаны г Мінск. Суверэнітэт Беларусі быў замацаваны Канстытуцыяй РБ, якая прынята Вярхоўным Саветам 15 сакавіка 1994 г. Гэта была пятая па ліку Канстытуцыя ў гісторыі Беларусі (Канстытуцыі БССР прымаліся ў 1919, 1927, 1937, 1978). Канстытуцыя 1994 г. абвясціла РБ унітарнай дэмакратыянай сацыяльна-прававой дзяр-4 жавай. Тэрмін «сацыяльна-прававая дзяржава» азначае, што ас-ноўнай мэтай РБ з'яўляецца стварэнне ўмоў для свабоднага развіцця асобы, рэалізацыя яе інтарэсаў у рамках існуючых законаў. Канстытуцыя ўстанавіла новую - прэзідэнцкую форму дзяр-жаўнага кіравання. Пры прэзідэнцкай форме кіравання Прэзідэнт з'яўляецца кіраўніком дзяржавы. Ён фарміруе вышэйшы выка-наўчы орган улады - урад (Савет Міністраў) і нясе адказнасць за яго дзейнасць. Першы Прэзідэнт РБ - Аляксандр Рыгоравіч Лу-кашэнка. Ён быў выбраны 10 ліпеня 1994 г. У 1996 г. у рэспублікі абвастрыўся крызіс паміж закана-даўчай (Парламент) і выканаўчай (Прэзідэнт, Савет Міністраў) уладамі. 3 мэтай выйсця з яго Прэзідэнт выступіў з ініцыятывай правядзення рэферэндума. 24 лістапада 1996 г. рэферэндум ад-быўся. Яго вынікам было прыняцце новай рэдакцыі Канстытуцыі РБ 1994 г. са змяненнем і дапаўненнем , прапанаванымі Прэзідэнтам. Такім чынам, Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь замацавала суверэнітэт Беларусі.
Прычыны, асноўныя падзеі і вынікі буржуазна-дэмакратычных 1905-1907 гг. і лютаўскай 1917 г. рэвалюцый у Беларусі.
У пачатку XX ст. у Беларусі адбыліся дзве буржуазна-дэмакратычныя рэвалюцыі. Буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя 1905-1907 гг. была вызвана пагаршэннем становішча народа ў су-вязі з эканамічным крызісам у пачатку XX ст. Сотні прадпрыемст-ваў спыялі або скарачалі вытворчасць. Павялічылася беспрацоўе. Пачаткам рэвалюцыі сталі падзеі 9 студзеня 1905 г. у Пецярбургу, названыя «Крывавай нядзеляй». Было расстраляна мірнае шэсце рабочых з петыцыяй да цара. Студзеньскі рух салідарнасці ахапіў каля 30 гарадоў і мястэчкаў Беларусі. Новы ўздым палітычнага рабочага руху быў звязаны са святкаваннем 1 Мая. Разгортваўся сялянскі рух. Першым найболын значным выступленнем была за-бастоўка сялян-падзёншчыкаў і батракоў у чэрвені 1905 г., якая ахапіла амаль усе маёнткі Навагрудскага павета. У Мінску і Брэс-пе одбыліся выступленні салдат. Каб спыніць рэвалюцыйны рух, царскі ўрад пайшоў на ўступкі. 17 кастрычніка Мікалай II падпісаў Маніфест, абвяш-чаўшы дэмакратычныя свабоды і скліканне заканадаўчай Дзяр-жаўнай думы. У гэты час праходзіла ўсерасійская кастрычніцкая палітычная стачка. На Беларусі найбольш актыўна ў ёй выступалі чыгуначнікі. 18 кастрычніка ў Мінску адбыўся Курлоўскі рас-стрэл. Губернатар Курлоў загадаў адкрыць агонь па ўдзельніках мітынгу на Прывакзальнай плошчы ў Мінску. Было забіта 100 ча-лавек, каля 300 паранена. Аналагічныя падзеі адбыліся ў Віцебску 19 кастрычніка.Тут таксама быў расстраляны мірны мітынг. Усе-расійская кастрычніцкая стачка перарасла ў снежаньскае ўзброенае паўстанне ў Маскве. У Мінску ў снежні 1905 г. пачалася ўсеагульная стачка, але ва ўзброенае паўстанне яна не перарасла. На працягу 1906-1907 гг. назіраўся павальны спад рэвалю-цыі. Каб супакоіць сялян, былі адменены выкупныя плацяжы за зямлю, указам ад 9 лістапада 1906 г. аб выхадзе сялян з абшчыны пачалася Сталыпінская аграрная рэформа. Гэта, а таксама стварэн-не Дзяржаўнай думы - першага парламента ў Расіі, стала га-лоўнымі вынікамі рэвалюцыі. Трэццячэрвенскім дзяржаўным пераваротам 1907 г., калі цар распусціў II Дзяржаўную думу, закон-чылася першая буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя ў Расіі. Г лоўнай прычынай лютаўскай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі былі цяжкасці, вызваныя першай сусветнай вайной. Цэны з 1913 па 1917 гг. на харчовыя прадукты ўзраслі ў 5-8 разоў. Паражэнне рускай арміі, цяжкія ўмовы франтавога жыцця сад-зейнічалі росту антываенных і антыўрадавых настрояў -сярод сал-дат. Працоўныя патрабавалі міру, хлеба, зямлі. Лютаўская рэва-люцыя адбылася 23 лютага-2 сакавіка 1917 г. У выніку было звергнута самадзяржаўе у Расіі. 2 сакавіка Мікалай II адрокся ад прэстола. У краіне ўстанавілася двоеўладдзе - буржуазны Часовы ўрад і Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў. За два месяцы пасля рэвалюцыі ў Беларусі было створана 37 Саветаў, у якіх пераважалі меншавікі, бундаўцы, эсэры, хаця ар-ганізатарамі Саветаў у болыпасці выпадкаў з'яўляліся балыпавікі (М.В. Фрунзе, І.Е. Любімаў і інш.). Органы Часовага ўрада на Бе-ларусі прадстаўлялі губернскія і павятовыя камісары, прызнача-ныя з прадстаўнікоў буржуазіі і памешчыкаў. Галоўным вынікам лютаўскай рэвалюцыі на Беларусі стала выразнае акрэсліванне трох галоўных груповак сіл, якія ўпарта пачалі барацьбу за ўладу і ўплыў на народныя масы: 1) Часовы ўрад і яго прыхільнікі; 2) балынавікі - РСДРП(б) і яе арганізацыі; 3) нацыянальна-дэмакратычныя партыі і арганізацыі, і перш за ўсё БСГ. Такім чынам, буржуазна-дэмакратычныя рэвалюцыі у пач. XX ст. актывізавалі грамадства, прывялі яго да размежавання палітычных сіл.
Развіццё культуры ў Рэспубліцы Веларусь на сучасным этапе
На сучасным этапе, з канца 80-х - пач. 90-х гг. у Беларусі назірвецца культурнае Адраджэнне. Беларусь вяртаецца да сваіх гістарычных каранёў, нацыянальнай гістарычнай спадчыны, прыярытэту агульначалавечых каштоўнасцей. Важнае значэнне ў культурна-нацыянальным Адраджэнні маюць прынятыя законы: аб мовах, аб культуры, аб адукацыі. Сярэднія школы перайшлі на новыя праграмы навучання, падручнікі беларускіх вучоных. З'явіліся гімназіі, ліцэі, коледжы. За апошнія гады стала выходзіць шмат новых перыядычных выданняў, у тым ліку культурна-гістарычныя часопісы «Спадчына», «Беларуская мінуўшчына», «Беларускі гістарычны часопіс». На іх старонках адноўлены сумленныя ўмёны дзеячаў гісторыі і культуры - У.М. Ігнатоўскага, аўтара «Кароткага нары-са гісторыі Беларусі», В.Ю. Ластоўскага, гісторыка, аўтара «Кароткай гісторыі Беларусі» і інш. Беларуская літаратура вярнула забароненыя творы і імёны С. Грахоўскага, А. Звонака, У. Дубоўкі, М. Гарэцкага і інш. Пісьменнікі звяртаюцца да гістарычнай тэмы: К. Тарасаў-«Памяць пра легенды», В. Чаропка-«Імя ў летапісе», У. Арлоў-«Таямніцы полацкай гісторыі». Ажывілася тэатральнае і музычнае мастацтва. Узніклі новыя тэатры-Альтэрнатыўны Маладзёжны, «Вольная -сцэна» у Мінску. У 1997 г. у тэатры імя Я. Купалы пастаўлена п'еса А. Дударава «Князь Вітаўт». Традыцыйнымі сталі музычныя фестывалі «Мінская вясна», «Славянскі базар» у Віцебску. У 1996 г. балетная трупа Беларускага дзяржаўнага тэатра оперы і балета гаст-раліравала ў Японіі. Шырокія сувязі з заменымі краінамі падтрымлівае Бела-русь у галіне навукі. Рэспубліка ўдзельнічае ў абмеркаванні шля-хоў павышэння бяспекі ядзернай энергетыкі ў рамках МАГАТЭ. Паспяхова развіваецца выяўленчае мастацтва. Чарнобыль-скай катастрофе прысвечаны новы цыкл карцін - «Чарнобыль» Міхаіла Савіцкага. У 90-я гады адкрыты помнікі Францыску Ска-рыне ў Лідзе (скульптар В. Янушкевіч), Язэпу Драздовічу ў Мінску (скулыітар У. Голубеў), Кірылу Тураўскаму ў гарадскім па-сёлку Тураў (скулыітар М. Унькоў). У 1997 г. беларускаму народу вернута яго нацыянальная святыня - М. Кузьміч зрабіў точную копію крыжа Ефрасінні Полацкай. Такім чынам, на сучасным этапе назіраецца Адраджэнне бе-ларускай нацыянальнай культуры.