МАЗМҰНЫ
| Кіріспе………………………………………………………………………..
|
3 |
1. еңбек нарығы және оның теориялық мәні |
|
1.1 Еңбек нарығы туралы түсінік және оның қызметі................ |
4 |
| 1.2. Жұмыссыздық және оның түрлері. Филипстің графигі........ | 6 |
| 1.3. Жұмыс күшіне сұраныс және ұсыныс заңдары................... | 10 |
2
Қорытынды.......................................................................................... |
|
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР |
Кіріспе
Адамзаттарихыныңтәжірибесі, адамныңеңбеккедегенеңжақсыынтасы, яғни, талаптануы, текнарық, оныңішіндееңбекнарығыжағдайындағанаіскеасатындығынкөрсетті. Еңбекнарығыдегенімізбұлеңалдыменжұмыскүшінесұранымменұсыным. Әрине, бұлтымерекше, өзгешенарық. Жұмыскүшінреттеудеоныәкімшілдік-өміршілдікәдіскеқарама-қарсыәдісдепқарауғаболады. Еркінеңбек- бұлтиімдіэкономиканыңнегізі.
Еңбекнарығынабарыншақабілеттіжәнеіскержұмыскерлердіқатал, аяусызтүрдеіріктеутән. Олжалқауларды, әлсіздердіжәнееңбекетугеқабілетсіздердіаямайды. Еңбекнарығыжұмыскүшінтолықбағалаудықамтамасызетеді, оныңжоғарыжылжымалы-лығына, қозғалысына, ширақтығынасебепшіболады, іскерлікпенбелсенділіккеынталандырады. Нарықтажұмыскүшінесұранымменұсынымзаңыәрекететеді, олеңбеккетөленетінақыныңшамасынбелгілейді. Бұлжердежұмыскүшінсатушыларменсатыпалушыларкездеседі. Өзініңжұмыскүшін, яғниеңбекетуқабілетінұсынушыжұмыскерлерсатушыларболыптабылады. Еңбекұжымдарыменкәсіпкерлержұмыскүшініңсатыпалушыларыболады. Бірсөзбенайтқанда, еңбекнарығынмойындаужұмыскүшінінәлеуметтікэкономикалықтабиғаттыңжәнеоныңөндірісқұрал-жабдықтарыменқосылутәсілінтүбегейліөзгертеді. Қазірде, біздіңқоғамымыздажұмыскүшініңтауартабиғатыжөніндегіғылымидаунегізіненаяқталдыдеугеболады. Еңбекнарығыныңәрекететужағдайындажұмыскүшітауарғаайналады, алоныөндірісқұрал-жабдықтарыменқосунарықтықтәсілмен- сату-сатыпалуарқылыжүзегеасады.
1.
қазіргі
замандағы
ЕҢБЕК
НАРЫҒЫ
1.1.
Еңбек
нарығы
туралы
түсінік
және
оның
қызметтері
.
Адамзаттарихыныңтәжірибесі, адамныңеңбеккедегенеңжақсыынтасы, яғни, талаптануы, текнарық, оныңішіндееңбекнарығыжағдайындағанаіскеасатындығынкөрсетті. Еңбекнарығыдегенімізбұлеңалдыменжұмыскүшінесұранымменұсыным. Әрине, бұлтымерекше, өзгешенарық. Жұмыскүшінреттеудеоныәкімшілдік-өміршілдікәдіскеқарама-қарсыәдісдепқарауғаболады. Еркінеңбек- бұлтиімдіэкономиканыңнегізі.
Еңбекнарығыбұлтауарболыптабылатынеңбекресурстарыныңнарығы, бұлардыңтепе-теңдікбағасыменсаны, оларғасұраныспенұсыныстыңбір-бірінеәсеретуіменбелгіленеді. Кәсіпкерлерменеңбеккеқабілеттіадамдарнарықтыңагенттері – еңбекнарығындаөзарақатынастаболады. Сондықтанеңбекнарығысұраныспенұсыныстыңмеханизміарқылыэкономикалықагенттердіңарасындағыбәсекелестіктіңнәтижесіндежұмыспенқамтудыңбелгілікөлеміжәнееңбектөлемідәрежесіорнайтынэкономикалықортанемесеболмысболыптабылады.
Еңбекнарығыөндірістіңтиімділігінөсіруге, ғылыми-техникалықпрогрестіжеделдетугеосынегіздееңбекшілердіңтұрмысдәрежесінелеулікөтеругекөмектеседі. Еңбекнарығыжұмысорныменкәсіптітаңдауға, өмірсалтынқалыптастыруға, адамныңэкономикалықтәуелсіздігінқамтамасызетугежолашады. Еңбекнарығыасқанжауапкершілікті, жинақылықтықажететеді. Мемлекетәрадамғанақтылыжұмысорнындайындауміндетіненарылады, соныменәрадамөзінелайықтыеңбекорнынтаңдапалуғаерікті. Мемлекеттіңміндетіеңбекшілергетиімдіеңбекетуінеқолайлыжағдайжасауменбіргеуақытшажұмыссызқалғандарғаәлеуметтікжәрдемжасау, олардыбарыншақолдаужәнеқорғау.
ҚазақстанРеспубликасында 1992 жылғадейінеңбекнарығыболғанжоқ. Нарықтықэкономикағакөшуосындыйнарықтыңболуынқарастырады. Еңбекнарығы-бұлжұмыскүшінтауарретіндесату-сатыпалутуралыэкономикалыққатынастардыңжүйесі.
ҚазақстанРеспубликасындағықалыптасыпотырғанеңбекнарығынақтыеңбекнарығынанөзгешелеу. Мұндаәзіршежұмыскүшінеркінсатужүзегеаспайтұржәнеоныңболуыәкімшілікқұқықтықжәнеэкономикалықфакторларменшектелуде: әлідеболсапаспорттыққұжаттықрежимсақталуда, жұмыскүшініңеркінаумақтыққұйылуынтоқтататыннақтытұрғанжайнарығыболмайтұр. Мысалы, көміржәнетау-кенөндіру, мұнайөңдеуаудандарындаерлереңбегібасымдау. Себебімұндаәйелдереңбегінқолданатынкәсіпорынданашардамыған, осыданбайқалатынелдегіжұмыссыздардыңүштенекісінәйелдерқұрайды.
Еңбекнарығыныңқызметтеріқоғамөміріндегіеңбектіңрөліменбелгіленеді, еңбектабыстыңжәнежақсыхал-жағдайжыңөтемаңыздыкөзі. Экономикалықбағыттанеңбекдегенімізөтемаңыздыөндірістікресурсболыптабылады. Осығансәйкесеңбекнарығыбастыекіқызметатқарады. Әлеуметтікфункцияғаадамдардыңтабыстарыменжақсытұрмысхалыныңәдеттегідейдәрежесініңқамтамасызетілуіжәнежұмыскерлердіңөндірістікқабілетініңтиістідәрежедіұдайыөндіруініңқамтамасызетілуіжатады. Еңбекнарығыныңэкономикалықфункциясынаеңбеккерационалдытарту, оныбөлу, реттеужәнепайдаланужатады. Еңбекнарығыбірсыпыраынталандыруфункцияларынатқарады, оларбәсекелестікқабілеттіңкүшеюіне, тиімділігіжоғарыеңбеккеынтаныңөсуіне, квалификацияныңжоғарлауына, мамандықтыауыстыруғат.б. мүмкіндіктудырады.
Еңбекнарығы-бұлөтеикемдіқұрылымдық-функционалдыққұрамыбардинамикалықнарық. Сондықтанеңбекнарығындабелгіліағымдарқалыптасады: жұмысшыкүшіқұрамынаншығушылар, жұмысшыкүшіқұрамынакірушілер; жұмысіздеуденбастартқандар; жұмысіздеудібітіргендер; жұмыстапқандаржәнет.б. Осыадамдардыңбейімділігіқоғамдағыжұмысшыкүшініңнарықтықдинамикасынсипаттайды. Нарыққатынастарыдамығанкөпелдердееңбекнарығыәртүрлітоптағыадамдарды, әсіресежастардыжұмымспенқамтудыңжекешараларынжүзегеасырады. Олүшінарнайыбағдарламаларқабылданыпіскеасырылады. Осымақсаттакәсіпкерлердіңқатысуыменжастарүшінжалақышығындарыбөлінеді, жәнеолардыкәсіптікмамандыққадайындайтыншығындардымемлекеттолықөзмойнынаалады.
Барлықэкономикаүшінбіртұтасеңбекнарығыболмайды. Нақтыөмірде, бізкөптеген, жеткіліктідәрежедеоқшауланғансегменттерменкездесеміз. Еңбекнарығымамандықтар, салаларжәнетерриториялаобойыншабөлінеді. Бірсегменттенбасқасегменткеөтуүлкеншығынменбайланысты. Еңбекнарығындағытепе-теңдікжағдайыкөбінесемемлекеттіңарласуыменанықталады. Жұмыссыздыққабайланыстыберілетінжәрдемақшаеңбектіұсынужағдайынаәсеретеді. Жалақыныңеңтөменгімөлшерінарықтыңсұранымменұсынымқозғалысынаавтоматтытүрдебейімделуәрекетінешекқояды.
Еңбектіңтікелейәсеретуініңарқасындажоғарғыбіліктіліктіеңбектіңдәрежесікөтеріледі, әрбіржұмысорныныңбағасыөседі, жұмыскергежәнеоныңеңбегінеталапкүшейеді. Еңбекнарығындаөтеқабілеттіжәнеіскержұмыскерлергеқатаңәріқаталтаңдаужүргізіледі. Нарықеңбеккеқабілетсіздерді, жалқауәлсіздердіешқашанаямайды. Олеңбектіңжоғарышапшандығынқамтамасызетіп, іскерлікпенбастамшылдықтыынталандырады.
Еңбекнарығы- бұлжұмыскүшін (адамныңеңбекетуқабілеті) тауартүріндесату-сатыпалуғабайланыстыболатынэкономикалыққатынастаржүйесі. Еңбекнарығыжоғарыквалификациялыеңбектіңбеделініңсөзсізкөтерілуінеәсеретеді, осынынарқасындаәрбіржұмысорныныңбағасыартады, жұмыскерлергежәнеолардыңеңбегінінсапасынадегенталапкүшейеді.
Еңбекнарығындабірнешеерекшеліктерболады. Осынықұратынэлементтергежұмысшыкүшіниемденетінадамдаржатады. Бұларғапсихофизиологиялық, әлеуметтік, мәдени, діни, саясижәнет.б. адамдыққасиеттертәнболады. Осыерекшеліктерадамдардыңмүдделеріне, мотивацияларына, еңбеккебелсенділікдәрежесінеелеуліәсеретедіжәнееңбекнарығына, оныңболмысынаықпалетеді. Өндірістікресурстардыңбасқабарлықтүрлеріненеңбектіңбастыайырмашылығы-еңбекадамныңтіршілікәрекеттерініңформасы, оныңөмірлікмақсаттарыменмүдделерінжүзегеасыруформасы. Еңбектіңбағасы-ресурсбағасыныңжабайыбіртүріғанаемес, олтіршілікдәрежесінің, әлеуметтікмәртебенің, жұмыскердіңжәнеоныңотбасыныңаман-есендігініңбағасы, құныболыптабылады.
Бәсекелікеңбекнарығыныңклассикалықүлгісініңнегізінмынадайпринциптерқұрайды:фирмалардыңынталарынбейнелейтінжәнееңбеккесұранысжасайтынжұмысберушілердіңкөпболуы; жұмысшыкүшінеиелікететінжәнеоныңұсынысынжасайтынжұмыскерлердіңкөпболуы. Еңбекнарығындағысубъектердіңтәртібірационалдыболады, олардыңмүдделерінежетудіжәнепайдатабудыкөздегендігіменбелгіленеді. Оларүшінеңбекнарығындаеркінәрекетжасауынаелеулікедергілерболмайды. Жұмысберушілерұсынатынжұмысорындарыжәнежұмыскерлерұсынатынжұмысшыкүшібіркелкіболады. Жұмыспенқамтудыңсаныменкөлеміжұмыскерлерсаныменөлшенеді.
Икемдінарықмеханизмібағаарқылыжүзегеасырылатынеңбекнарығы, жетілгенбәсекелікнарығыболыпсипатталады. Осындайнарықтажекелегенжұмысберушілер, жекелегенжұмыскерлержалпынарықтықситуацияғаәсеретеалмайды: жалақыныңтепе-теңдікставкаларыжекелегенфирмалардыңнемесежұмыскерлертоптарыныңәрекеттерінетәуелдіболмайды, оларжалпыконъюнктурамен, яғнинарықтықпроцестіңбарлықмүшелерініңжалпыөзараәсерлеріменбелгіленеді.
1.2.
Жұмыссыздық
және
оның
түрлері
.
Филипс
қисығы
.
Жұмыссыздық - бұлжұмысістегісікелетінеңбеккежарамдыхалықтыңөндірістежұмыспенқамтылмауы. Жұмыспенқамтылмауөндірістіңтиімділігінарттыру, соныменбіргежұмысшыкүшініңбірбөлігінжұмыстанбосатуғамүмкіндікжасайтыннемесеоныңқұрылымынасапасынажаңаталаптарқоятынғылымитехникалықпрогрестіңсалдарыболуымүмкін.
Шетелдікмамандаржұмыссыздықтын, себептерінталдайотырып, оныңәртүрлінысандарынтудыратыннақтыфакторларынқарайды. Жұмыссыздықтыңмынадайсаналуаннысандарыболады: жасырын, фрикциондық, маусымдық, құрылымдық, технологиялық, циклдықжәнет.б. Осыларгатолықтоқталайық.
1. Жасырынжұмыссыздық- өндіріспенмемлекеттікаппараттаартықжұмыскерлердіқолданғанжағдайдаорыналады. Шынмәнінде, олардыңжұмысынаазғанажұмыскүшіменорындауғаболады.
2. Фрикциондықжұмыссыздық- еңбекнарығындабосжұмыскүшітуралыақпаратжоқтығыныңнәтижесіндеболады.
3. Маусымдықжұмыссыздықауылшаруашылығыныңкейбірсалаларында, әсіресеқайтаөңдеуөнеркәсібіндежұмыскүшітекмаусымдықкезеңдердеқолданылғандаболады.
4. Құрылымдықжұмыссыздыкөндірісқуатыныңжетіспеуініңнәтижесінде, сондай-ақжынысының, жасының, ұлтының, маман- дығыныңжәнебасқажекеқасиеттерініңерекшеліктерінебайланыстыжұмыстабаалмағанжағдайдаболуымүмкін.
5. Технологиялықнемесеөтпеліжұмыссыздықадамдардымашина-өзгертудінемесебаскамамандықтыигерудіқажететеді.
6. Циклдықжұмыссыздық - өндірістіңқұлдырауыеаетуындайды, яғниэкономикалықциклдыңосыфазасыменбайланысты.
Өнеркәсібідамығанелдердегіжұмыссыздықтыңсебептерінталдайотырып, шетелавторларыолардыңжекелегентүрлерінтудыратыннақтыфакторларынқарастырады. АҚШКонгресінің, экономикалықстатистикакомиссиясыныңжүргізгензерттеуініңмәліметібойыншақазіршетелдердежұмыссыздықтын 70-кежуықнысандарыжәнеолардыңболуыныңерекшесебептерібарекен. Батыселдерініңмамандарыжұмыссыздықтыңнысандарынекіүлкеннегізгітопқабөледі. Біріншісіне-жиынтықсұранымнынжетіспеуінебайланыстыболатын, соныңішіндсеналдыменциклдікжұмыссыздықтыжатқызады. Екіншісіне- жиынтықсұранымныңөзгеруінебайланыссызболатын - жумыссыздыкты (фрикциондық, құрылымдық, технологиялыкжәнебасқанысандары) жатқызады.
Біздіңелдегіжұмыссыздықтыңнегізгінысандарыжасырынжәнефрикциондықболыптабылады. Нарыққатынастарыныңқалыптасубарысындажасырынжұмыссыздықашықжұмыссыздыққаайналабастады. 1992 жылыжасырынжұмыссыздықтыңауқымықеңитүсті. Осыаталғанжылдыңжелтоқсанайынынезінде-ақ138 мыңғатаяуадамыбар 160 кәсіпорындаржұмыссызтоқтаптурды. Осынданкәсіпорындардан2 мыңнанастамжұмыскереңбсктенбосатылды, 25 мыңадамеріксіздемалысқажіберілді.
Жұмыссыздықтыңзардабынбәсендететінфакторлардыңбіріғылыми-техникалықпрогрессҒТП, жаңақосымшажұмыскүшінқажетететінжаңаөндірістүрлеріменшаруашылықсалаларынтудырады, олматериалдықөндіріссаласындаеңбекетугеқабілетібартұрғындардыжұмыспенқамтудыкөбейтедіЖалпы, ғылыми-техникалықреволюцияжағдайындажұмыспенқамтудытұрақтытүрдеөсіру, негізінен, өндірістікемессалалардындамуыарқылыжүзегеасырылады. Оныңұлгаюы, тұрғындардыңартүрліқызметтүрлерінедегеншығыныныңтезөсуіменжәнехалықшаруашылығыныңорташакөрсеткішшеқарағандағыжоғарыеңбекауқымдылығыменсипатталады. Мысалы, 80-шыжылдарыжұмыспенқамтудыкөбейтудеөндірістікемессаланыңүлесіАҚШпенЖапонияда80-90%, алБатысЕвропада100% құрады.
Қандайдажұмыссыздықболмасынқоғамдағыасаауырэкономи-калықжәнеәлеуметтікқайшылық. Батыселдеріндежұмыссызболу - текқанажұмыстыжоғалтуғанаемес, соныменбіргеадамөзініңарнамысын, абырой-беделінжоғалтудептеесептеледі.
Шетелдердегібағалаубойынша, жұмыстыжоғалту, өзініңқасірет- жағынанжақынтуысадамныңөлімінемесетүрмегетүсуденғанакейінтұрадыекен. Кәсіпорынныңжұмысыныңтүпкінәтижесінентәуелсіз, жаппайжұмыспенқамтужұмыскерлердіңөндірістиімділігінарттыруғадегенжекемүдделіліктерінекеріәсеретті, олардыңөндірістібасқаруданшеттелуінеәкеліпсоқтырды. Осыныңбәріенбектәртібініңшұғылқұлдырауынаүлкенэкономикалықшығындарғажолберді.Бұдантиімдітүрдегіжұмыспенқамтужолыеңбекнарығындажатканыайқынболатүседі.
Кез – келгенжұмыссыздыңдеңгейіменбайланыстыболатынэкономикалықзияндыанықтауүшін, әлемдікпрактикадаОукензаңықолданылады. БұлзаңамериканэкономисіАртурОукеннің (1724-1780 жж.) есіміменаталған. Осызаңматематикалықтұрғыданжұмыссыздықдеңгейіменжалпыұлыттықөнім (ЖҰӨ) көлемініңтөмендеуіарасындағыбайланыстыкөрсетеді. Егержұмыссыздықтыңсандықдеңгейітабиғидеңгейден 1%-ғаартса, ондаЖҰӨкөлемініңтөмендеуі 2,5% құрайды. Осы 2,5 санымыз – Оукенкоэффицентіболыптабылады. Мына 1:2,5 қатынасы, бұлжұмыссыздықтыңЖҰӨкөлемініңтөмендеуінеқатынасыболыптабыладыжәнежұмыссыздықпенбайланыстыөнімніңабсолюттікзиянынанықтауғакөмектеседі.
Егердежұмыскүшітауарболса, ондаоныңқұнытуралысұрақтуады. Олқалайанықталадыжәнеқазіргікездегіоныңшамасықандай? Жұмыскүшініңқұны, онықайтаөндіругеқажеттіөмірсүруқұралдарыныңқұныменанықталады. Әзірше, дүниежүзінінкөптегенелдерінеқарағандабіздіңеліміздеадамныңеңбегі, оныңжұмыскүшітөменбағаланады. Мысалы, Швейцариядабірсағаттықеңбек- 30, Германияда-28, Австрияда- 22, Францияда-15 доллартұрады. Біздіңесебімізбойыншабұлкөрсеткіш, қазіргітаңдаҚазақстанда, орташамамен0,10 доллар (әринебұларадаинфляцияныңдеңгейінескеруқажет) құрады.Инфляцияжұмыспенкамтуғаайтарлықтайәсеретеді. Сондықтан 1958 жылыағылшынэкономисіА.Филлипсоныңықпалынкөрсететін "сұранысинфляциясы" дегенүлгісінұсынды:
Cурет-1.Филипстіңқисығы
Ол1861-1956 жылдардағыҰлыбританиясанақдеректерінпайдаланаотырып, алжалақыставкасыөзгеруіменжұмыссыздықдеңгейініңарасындағытәуелділіктіңкеріәсерінқисықсызықарқылыкөрсетті. Сөйтіп,Англиядағыжұмыссыздықтың2,5-3% артыккөбейтуібағаменжалакыныңөсуінкүртбаяулататынындәлелдеді.
А.ФиллипсесебініңтеориялықнегізінэкономистР.Лепсижасды. Р.СамуэльсонжәнеР.Солоу, Филлипстіңкисықсызығынаөзгерістеренгізін, жалақыставкасынтауарбағаларыныңөсуқарқыныменауыстырды. ҮкіметФиллипстіңқисықсызығын, солкүйіндеэкономикалықсаясаттыжасаудыңқұралыретіндеқолданды. Әсіресеолтолықжұмыспенқамтужәнеөндірісбағасыныңтұрақтылығынанықтайтынжағдайдапайдаланылды.
Абциссаөсіндежұмыссыздықдеңгейі, ординатөсіндетауарбағаларыныңөсуқарқыныбейнеленді. Қисықсызықөсіпараметрлердіңкөрінісі. И1
төтеншежоғарыдепесептесе, ондаонытөмендетуүшінбюджеттікжәнеақша-несиешараларықолданылады, оларөзкезегіндесұраныстыкүшейтеді. Бұлөндірістіңұлғаюына, жаңажұмысорындарыныңпайдаболуынаәкеледі. ЖұмыссыздықнормасыИ2
мөлшерініңдеңгейінедейінжоғарылайды. Мұндайжағдайларэкономиканың "қызып" кетуінедағдарысқаұшырауынаәкелуімүмкін, сондықтанүкіметнесиеберудітежеу, мемлекеттікбюджеттіңшығыстарынкемітужәнет.бшараларжүргізеді. НәтижесіңдебағаныңөсуқарқыныР3
деңгейінетөмендеп, алжұмыссыздықөсіп, оныңнормасыИ3
болады.
Экономикалықреттеутәжірибесікөрсеткендей, Филлинстіңқисықсызығықысқамерзімдіэкономикалықжағдайлардаколдануғакеледі. Өйткені, ұзакмерзімдіжоспардажұмыссыздықтыңжоғарыболуынакарамастанинфляцияүдейбереді, мұныңбірталайсебептерібар.
Бұлардыңішіңдегіжиынтықсұраныстыынталандырумәселесінбөліпкөрсетукерек. Үкіметинфляцияарқылыжұмыссыздыктыңтөмендеңгейінтұрақтандыруүшінеңбекшілерді "жалғанкүту" дегенгесендіреалсадіттегенмақсатынажетеді. Мысалы, жалдамалыжұмысшыларноминалдыжалақыставкасыныңөсуінбайқап, еңбекұсынысынкөбейтеді. МұндаФиллипстіңконцепциясыбойыншаинфляциясыныңөсуі, жұмыссыздықтыазайтуымүмкінБірақбіркездехалықноминалдыжалақыныңжоғарыставкасыныңосущінбайкап, еңбекұсынысыныңшынбағасынбіледіӨиткеніинфляциятұсынданақтыжалақыныңжоғарылауыоныңноминалдыдәрежесініңөсуіменбірдейемес, оғансәйкескелмейді. Егерадамдаралғанақшаларынақызметпентауарсатыпалудыбіріе-біртеазайтсаүміттіңүзілгеніондаешкімдежалақынынөсуінекарамастанеңбегінұсынбайды. Мұндайөзаратәуелділікке60-шыжылдарыамериканэкономисіМ.Фридменерекшеназараударды. Олжұмыссыздықпенкүресудежиынтықсұраныстыинфляциялықшараларментолтырутиімсіздепкөрсетті. Сонымен, халықөзініңжалғанкүтуінсезіпноминалдыставканыжоғарылату, жалақынысатыпалукабілетінжоғарылатуменсәйкесеместігінтүсінгендеғана, инфляцияныңөсуіеңбектіұсынудыңөсуіменжүрмейоныңазаюы, яғнижұмыссыздықтыңөсуіненжүреді.
1.3.
Жұмыс
күшіне
сұраныс
және
ұсыныс
заңдары
.
Еңбекнарығыдабасқанарықтарсияқтысұранымның, ұсынымныңжәнетепе-теңдікжағдайыменсипатталады. Психологиялықтұрғыданалғандаеңбеккесұранымқисықсызығыжалдаушыныңтілегін, алеңбектіұсынымқисығықызметкердің (жұмысшының) ділегінкөрсетеді. Жекелегенеңбекнарығы, әдетте, бізгебұрыннанбелгіліграфикпенбейнеленеді.
Сурет2. Жекеленгенеңбекнарығы.
2-шісуреттеенбеккесұранымменұсынымжәнежалақыныңтепе-теңдікдеңгейініңграфигікөрсетілген. СұранымменұсынымшарттарыныңауытқуыSS жәнеДДқисықсызықтарыныңжылжуынажәнежалақыныңтепе-теңдікмөлшерініңөзгеруінеәкеліпсоқтырады. W/P*.
Еңбектіұсынымжалақыдинамикасынакеріпропорционалдытәуелділікпенәсеретеді. Басқашаайтқанда, егep жұмыскүшінұсынубасқаөндірісфакторларынұсынуменсалыстырғандашектеуліболатынболса, ондажалақыныңөсуіорыналады. Еңбектіұсынумынадайфакторларменанықталады:
1. халықтыңмөлшерімен;
2. тұрғындардыңжалпысанындағыеңбекетугеқабылетібар. халықтыңүлесімен;
3. жұмысшыныңбіржылішіндеатқарғанжұмыссағатыныңорташасанымен;
4. жұмсалатынеңбектіңсаныжәнесапасымен, жұмысшыныңмамандықдеңгейімен/ квалификациясымен/.
Жалақыныңтепе-тендікдеңгейінорнықтырудыңавтоматтытенденциясыболадыдегенжорамалбар. Тепе-тендіккежетумеханизміболып, жұмыссыздықкөлемініңөзгеруініңықпалыменжәнетауарлардыңнарыққаәсеретуіменболатынжалақыныңақшалаймөлшерінінауытқуықызмететеді: ақшалайжалақыөскенжағдайдабағаныңжалпыдеңгейіөседі, төмендегенжағдайдаазаяды.
Еңбекнарығынбізжеткіліктідәрежедеашыпкөрсетеалдықпа? Жоқ. Себебі, біріншіден, біздіңмоделіміздежұмыссыздықжоқ, екіншіден, әртүрлімамандықиелерініңжалақыайырмашылығыкөрсетілмеген.
Барлықэкономикаүшінбіртұтасеңбекнарығыболмайды. Нақтыөмірде, бізкөптегенжеткіліктідәрежедеоқшауланғансегменттерменкездесеміз. Еңбекнарығымамандықтар, салаларжәнетерриторияларбойыншабөлінді. Бірсегменттенбасқасегменткеөтуүлкеншығынменбайланысты. Еңбекнарығындағытепе-тендікжағдайыкөбінесемемлекеттінараласуыменайықталады. Жұмыссыздыққабайланыстыберілетінжәрдемақшаеңбектіұсынужағдайынаәсеретеді. Жалақыныңеңтөменгімөлшерінарықтыңсұранымменұсынымқозғалысынаавтоматтытүрдебейімделуәрекетінешекқояды.
Жұмысшыкүшінесұраныс, жиынтықсұраныспенесептесеотырып, тауарларменқызметтерөндіруүшін, тиістіквалификациясыбаржұмыскерлердіңбелгілісанымен, жұмысберушілердіңжалдауғақажеттіктеріменбелгіленеді. Жұмысшыкүшініңұсынысыеңбеккеқабілеттіжастағыадамдардыңқабілеттерінәдеттегіндейұдайыөндірукерекқажеттіктеріменжәнежиынтықэкономикалықұсыныспенесептесеотырып, жақсыхал-жағдайдықолдаптұруғажеткіліктіқажеттіктерменбелгіленеді.
Сұраныста, ұсы
Еңбекнарығындасұраныспенұсынысзаңдарыәрекететіп, жұмыскүшіесатыпалужәнесатужетілгенжәнежетілмегенбәсекежағдайларындажүреді. Еңбекнарығындасұраныспенұсыныстытеңдесиіретінерекше “ бағатепе – теңдігі” орнпйды. Мемлекетпенкәсіподақтыңеңбекнарығынаәсеріерекше.
Жұмыссыздыкпроблемаларыншешудееңбекбиржалары (тұрғындардыжұмыспенқамтуқызметі) айтарлықтайорыналады. Нарыққатынастарыдамығанелдердееңбекбиржасыалғашқыдажұмыссыздарғажәрдемберумақсатындаадамгершілікинституттарыретіндепайдаболды. Уақытөтекележәнееңбекқатынастарыныңдамуынасәйкес, оныңмақсатыменжәнеатқаратынқызметтсріөзгерді. Еңбекбиржасы - бұлеңбектіжалдаубарысындажұмыскерлерменкәсіпкерлердіңарасындаделдалдықкелісімжасалатын, тұрақтыжұмысістейтінмекеме. БұрынғыКСРО- даеңсоңғыеңбекбиржасы 1932 жылыжабылғанболатын. Казіргінақтыжағдай- еңбекнарығыныңбарлықэлементтерінқайтажаңғыртудыңкажеттігінкөрсетіпотыр. 1991 жылдың1 шілдесіненбастапҚазақстандабарлықжердетұрғындардыеңбекпенқамтуқызметіжұмысістейбастады.
Еқбекбиржаларыныңнегізгіатқаратынқызметтерімыналаренбекнарығындағысұранымменұсынымдыанықтау, жұмыссыздардыесепкеалужәнсбосжұмысорындарынтіркеу, жұмысынауыстыруғажәнежұмысқатұруғатілекбілдіретінадамдарғаақпараттарберу, жұмысіздепжүргенкадрлардыоқытуменқайтадайындаудыұйымдастыру, жастарарасындакәсіптікбағдарберужұмысынжүргізу; аламдардыжұмысқаорналастыруүшінделдалдыққызметкөрсетужәнежұмыссыздыққабайланыстыжәрдемақытағайындау. Мемлекеткәсіпорындарменұйымдардыңмүдделерінесепкеалаотырып, биржаларарқылыеңбекнарығынаәсеретеді. Енбекбиржасыберетінжұмысқажолдамакәсіпкерлерүшінміндсттібалмайды, олтекқанаұсынымдылықсипаттаболады, себебіолардыңжұмыскерлердіеркінтүрдетаңдауғахұқыбаржәнеоныөздерініңкадрбөліміарқылыжүзегеасыруғатырысады.
Казіргіеңбекбиржасында, жұмыскүшінесұранымменұсынымтуралымағлұматтарбанкісіболуықажет. ОсыбағыттаөнеркәсібідамығанБатыселдерінінтәжірибесінқолдануғаболады. АҚШ-та, мысалы, аймақтыжәнежергіліктідеңгейдежұмыскүшініңэлектрондыбанктеріқұрылған. Ондажұмысқаорналасқанкездежоғарысапалыконсультациялықкөмеккөрсетілсді. Нәтижссіндебарлықмамандықтоптарындағыжұмыссыздардың40 процентібірайдыңішіндежұмысқаорналасады. Сондай-ақ, жұмыссыздардықаржыландырудыңжаңабағдарламасыендірілген. Әсіресе, Вашингтонштатындафедералдықүкіметтиістібілім, жұмыстәжірибесібаржәнеөзісініңмаманыболғысыкелген400 жұмыссызадамғабелгілібіруақытқадейінмүмкіндікберіп, алдыналажәрдемақытөлейді. Бұныңөзі, олардыңжұмысжобасыныңэкономикалықдәлелібар, әдейікурстардыөткен, сондай-ақжаңаістіконсультанткөмегіменбастағанжұмыссыздарғаберіледі
Жаңаұғымдар
| еңбекнарығы | жасырынжұмыссыздық |
| жұмыспемқамтусаясаты | фрикциондықжұмыссыздық |
| еңбекресурстары | маусымдықжұмыссыздық |
| еңбектіауыстырузаңы | құрылымдықжұмыссыздык |
| еңбекпентолыққамту | технологиялықжұмыссыздық |
| еңбекпентиімдіқамту | жұмыскүші |
| жұмыссыздық | еңбекбиржасы |
| жұмыскүшіне | жұмыссыздыққаберілетін |
| сұраныммен | жәрдемақы |
| ұсыным |
3.Қазақстандағы жұмыспен қамту бағдарламалары және нәтижелері
Жұмыспен қамту мәселелерін шешуге, еңбек рыногындағы шиеленістікті төмендету және жұмыссыздарды әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету үшін одан әрі жағдайлар жасауға бағытталған шаралар қабылдануда. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылдарға арналған халықты жұмыспен қамту бағдарламасы әзірленді, оның мақсаты – тиімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, жұмыссыздық деңгейін төмендету, жұмыс күшінің сапалы параметрлерін жоғарылату.
Бағдарлама жобасында мынадай негізгі басымдықтар белгіленген:
еңбек ресурстарын дамыту;
халықты өнімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету;
жұмыссыздық деңгейінің еліміздің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ететін процестерге қауіп төндірмейтін параметрлерге дейін төмендету.
Бағдарламаның негізгі бағыттрары және оны іске асыру теігі:
1. Экономика салаларында жұмыс орындарын қайта құру;
2. Жұмыскүшіне сұраныс және ұсыныстың теңгерімділігі жөніндегі шаралар;
3. Халықты әлеуметтік қолдауға мұқтаж нысаналы топтарынң жұмыспен қамтылуын ұйымдастыру;
4. Қосымша жұмыс орындарын құратын шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту;
5. Еңбек рыногындағы қажеттілікті ескере отырып, жұмыссыздарды кәсіптік даярлау мен қайта даярлаудың икемді жүйесін ұйымдастыру;
6. Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру және жетілдіру;
7. Жұмыспен қамтудың өңірлік проблемаларын шешуде жергілікті атқарушы органдардың рөлін арттыру жөніндегі шаралар;
8. Жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті органның қызметін жұмыспен қамтуды реттеу және еңбек рыногы мәселелерінде еңбек делдалдылығмен айналысатын жұмыс берушілермен, қоғамдық бірлестіктермен, жеке жұмыспен қамту агенттіктерімен ықпалдастыру ;
9. Инвестициялық бағдарламаларды әзірлеу кезінде еңбек рыногындағы ахуалды ескере отырып, қосымша жұмыс орындарын ашу;
10. Білім беру ұйымдарының түлектерін жұмыспен қамтуға жәрдемдесу.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік және салалық (секторалдық) бағдарламалал бойынша 2005-2007 жылдар кезеңінде құрылатын жұмыс орындарының саны
(жұмыс орындары)
| №
|
Экономика саларының атауы
|
жылдар
|
Жиыны
|
||
| 2005
|
2006
|
2007
|
|||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 1 | Өнеркәсіп | 3786 | 6585 | 5219 | 15590 |
| 2 | Құрылыс | 10404 | 18948 | 18948 | 48300 |
| 3 | Көлік | 11204 | 11451 | 11976 | 34631 |
| 4 | Ауыл шаруашылығы | 16012 | 1718 | 488 | 18218 |
| 5 | Шағын және орта бизнес | 100000 | 100000 | 200000 | |
| 6 | Денсаулық сақтау | 52 | 1010 | 1062 | |
| 7 | Білім беру | 897 | 1296 | 253 | 2446 |
| 8 | Мәдениет | 217 | 133 | 133 | 483 |
| 9 | Туризм | 540000 | 540000 | ||
| 10 | Спорт | 1529 | 1829 | 1242 | 4600 |
| 11 | Басқа салалар | 20930 | 15873 | 8 | 36811 |
| Республика бойынша | 705031 | 158843 | 38267 | 902141 | |
Сонымен қатар Министрлік «Халықты жұмыспен қамту туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеуде.
Еңбек рыногы жағдайының мониторингі үшін республикада, облыстар, қалалар мен аудандар тұрғысынан жұмыс күшіне тіркелген сұраныс пен ұсынысты көрсететін деректер базасы жұмыс істейді. Талдау, қазіргі уақытта Қазақстанда жұмыс күшіне сұраныстың, ұсыныс сапасының және кәсіптік-біліктілік құрылымының сәйкессіздігі және халықтың еңбекке жұмылуының төмендігі себебінде оның жергілікті еңбек рыногындағы тапшылығымен бірге жеткілікті екенін көрсетеді. Жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі органдардың ай сайынғы бос жұмыс орындарының банкі 15-17 мың бірлік құрайды.
Министрлік жұмыс күшіне сұраныс мониторингі мен экономиканың мамандарға болжамды қажеттілігін белгілеу тәртібі туралы үлгі ереженің жобасын әзірлеген, ол облыстар, Астана мен Алматы қалаларының Әкімдеріне қолдану үшін ұсынылды.
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру жөніндегі 2003-2005 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын орындау үшін өнеркәсіп кәсіпорындары үшін қажет мамандықтар тұрғысынан жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс мониторингі жүргізілуде.
Бұдан басқа, аталған Стратегияны іске асыру үшін мемлекеттік және жеке сектордың қатысуымен Жұмысшылар мен техникалық мамандарды кәсіптік даярлау, атестаттау және қайта даярлау мәселелерімен айналысатын орталықтар туралы ереженің жобасы әзірленуде, оларды еліміздің өңірлерінде құру көзделіп отыр.
Облыстар, Астана мен Алматы қалаларының әкімдерімен бірлесіп дамудың әкімшілік-аумақтық бірліктерде қолданылатын, жоғары және орта әлеуетіне ие ауылды жерлер тұрғысынан, өнеркәсіптегі, көліктегі және экономиканың басқа да салаларындағы ауылшаруашылық-кәсіпорындарының 2006 жылға дейінгі кезеңге жұмыс күшіне қажеттілігін белгілеу жөнінде жұмыс жүргізілді.
Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдарға арналған кедейлікті төмендету жөніндегі бағдарламаны іске асыру жұмыспен қамту саясатының белсенді шараларын (жұмысқа орналастыру, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру, жұмыссыздарды кәсіптік оқыту) жүргізумен қамтамасыз етіледі. Жұмыспен қамту органдарының көмегімен үстіміздегі жылдың алты айында 79,7 мың адам немесе өтінішпен келген адамдар жалпы санының, өткен жылғы тиісті күндегі 45,7% салыстырғанда – 52,3% жұмысқа орналасты.
Қоғамдық жұмыстарға 82,9 мың адам қатысты, 15,6 мың жұмыссыз азамат кәсіптік оқуға, қайта даярлыққа және біліктілігін арттыруға жіберілді.
Облыстар әкімдерінің деректері бойынша осы жылдың алты айында елімізде 116,8 мың жұмыс орыны құрылды, олардың: 74,4 мыңы тұрақты. Өнеркәсіп және құрылыс салаларында жұмыс күші қосылды.
Еңбек рыногында хылықтың жұмыспен қамтылуының кеңеюі халықтың, атап айтқанда, көмекші шаруашылық немесе жеке қоналқа үй жүргізу дамыған ауылды жерлерде өзін өзі жұмыспен қамту есебінен жүзеге асырылады.
(Анықтама үшін: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша 2004 жылғы бірінші тоқсанда экономикалық белсенді халықтың саны өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 0,5 млн. адамға өсті және 7,7 млн. адам болды. Республиканың экономикасында 7,0 млн. адам жұмыспен қамтылды (2003 жылғы бірінші тоқсанда – 6,5 млн. адам). Халықты жұмыспен қамту деңгейі 91,1% жетті. 2004 жылғы бірінші тоқсанда жұмыссыздар саны өткен жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 13,5 мың адамға азайды және 685,8 мың адам болды. Жұмыссыздық деңгейі 2003 жылғы бірінші тоқсандағы – 9,7% қарағанда 8,9% дейін төмендеді).
Заңсыз еңбек көші-қонын болдырмау және ішкі еңбек рыногын қорғау жөнінде арнайы шаралар қабылдануда. Министрлік жыл сайын Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмыс күшін тартуға квота жобасын әзірлейді, ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітіледі. Үстіміздегі жылы квота экономикалық белсенді халықтың 0,21% мөлшерінде белгіленді. Бұл еңбекші-мигранттарды іргелес облыстардағы ауыл шаруашылық жұмыстарына тартумен байланысты.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 10 ақпандағы № 147 қаулысымен бекітілген Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру тұжырымдамасына сәйкес «Халықты жұмыспен қамту туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2004 жылғы 27 қаңтардағы № 524-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Осы Заңға сәйкес тиісті әкімшілік бірлік аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат беру функциялары 2004 жылғы 1 наурыздан бастап жергілікті атқарушы органдарға берілді.
Шетелдік жұмыс күшін тарту процедурасын жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 17 наурыздағы № 322 қаулысымен «Квота белгілеу, жұмыс берушілерге Қазақстан Республикасына шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат берудің шарттары мен тәртібі туралы ереже» бекітілген.
Заңсыз көші-қон проблемасын шешу үшін Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігіне Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қытай Республикасының Үкіметі арасында Қазақстан Республикасы азаматтарының Қытай Халық Республикасындағы және Қытай Халық Республикасы азаматтарының Қазақстан Республикасындағы уақытша еңбек қызметі туралы келісімнің жобасы жөнінде ұсыныстар жіберілді.
Республикада 2004 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша 9,4 мың шетелдік азамат жұмыс істейді (1.07.2003 ж. – 8,7 мың адам). Шетелдік мамандарды тартатын ұйымдарда, есептік кезеңде 241,9 мың қазақстандық азамат жұмыспен қамтылған, бұл өткен жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 28,8 мың адамға аз; 11,6 мың жұмыс орыны құрылған және 3,4 мың қазақстандық азамат жаңа кәсіптерге қайта оқыды.
Әлеуметтік маңызды проблемаларды шешу үшін Министрліктің ҮЕҰ әрекеттестігі күшеюде. Қазақстан Республикасындағы адам құқығы жөніндегі уәкілетті органмен және «Қазақстан жастарының конгресі» Ассоциация нысанындағы заңды тұлғалар бірлестігімен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Бұл құжаттар адам құқықтарын сақтауға және жас мамандарды жұмысқа орналастыруға әрі әлеуметтік қолдауға мұқтаж қатарындағы жас азаматтарға әлеуметтік көмек көрсетуге көмектесу жөнінде келісілген әрекеттерді болжайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің «2004 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары» 2004 жылғы 4 сәуірдегі Жолдауына сәйкес 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап ең төмен жалақының мөлшері 5000 теңгеден 6000 теңгеге дейін немесе 2003 жылмен салыстырғанда 32% өсті.
Бұдан басқа, аталған Жолдауды іске асыру үшін «Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 11 қаңтардағы № 41 қаулысына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметі, мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік қызметші емес қызметкерлерінің және қазыналық кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысының деңгейін шамамен 20 пайызға арттыруды көздейтін 2004 жылғы 27 қаңтардағы № 89 қаулыны қабылдады.
Көрсетілген қаулымен мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік қызметші емес қызметкерлерінің және қазыналық кәсіпорын қызметкерлерінің қосымша ақы мен үстемеақы жүйесі реттелді. Бұл ретте жалақы құрылымындағы тарифтік бөлік (лауазымдық ақы) деңгейінің жоғарылауы және тариф үстіндегі бөлік (қосымшалар мен үстемеақылар) деңгейінің төмендеуі көзделген.
Қаулыға сәйкес мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік қызметші емес қызметкерлерінің және қазыналық кәсіпорын қызметкерлерінің лауазымдық ақыларының мөлшері базалық лауазымдық ақы мөлшері 5353 теңгеден (2003 жылы) 6600 теңгеге (2004 жылғы 1 қаңтардан бастап) дейін және Лауазымдар тізілімі G санатының лауазымдары бойынша қызметкерлердің лауазымдық ақыларын (ставкаларын) есептеу үшін коэффициенттер мөлшерін жоғарылату есебінен көбейтіледі.
Мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік қызметші емес қызметкерлерінің және қазыналық кәсіпорын қызметкерлерінің еңбекақы жүйесін одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу үшін Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2004 жылғы 18 наурыздағы № 71-ө өкімімен мүдделі министрліктер мен ведомстволардың, қоғамдық ұйымдар өкілдерінен және Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарынан жұмыс тобы қүрылған.
Мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік қызметші емес қызметкерлерінің және қазыналық кәсіпорын қызметкерлерінің еңбекақы жүйесін жетілдіру жөнінде жұмыс тобы әзірлеген ұсыныстар Республикалық бюджеттік комиссияның қарауына жіберілді.
Еңбекті нормалау саласында еңбек жөнінде нормативтік база құру үшін Министрлік Еңбек, көші-қон және ТМД-ға қатысушы –елдердің халқын әлеуметтік қорғау жөніндегі консультативтік кеңестің шешімдеріне (түсуіне қарай) сәйкес Жұмысшылардың жұмыстары мен кәсіптерінің біріңғай тарифтік-біліктілік анықтамалығын, Басшылар, мамандар және басқа да қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамалығын әзірлеуге және сынауға қатысуда.
Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бекіткен Қазақстан Республикасының «Кәсіптер жіктеуішісі» 01-99 Жіктеуіш негізінде кәсіптер жіктелімін одан әрі жетілдіруге деректер базасын құру үшін жұмысшылар кәсіптері мен қызметшілер лауазымдарының атаулары бойынша материалдар жинау және зерттеу жүзеге асырылуда.
Бағаларға (тарифтерге) кіретін еңбекақы шығыстарын реттеу мақсатында еңбек жөніндегі типтік нормативтер, өнімдеріне (көрсетілетін қызметтерге, жұмыстарға) бағаларды мемлекеттік реттеу енгізілетін субъектілер қызметшілерінің нормативтік саны қаралуда және келісілуде.
Қорытынды
Нарықтыжағдайдадаміндеттітүрдежұмыссыздықтуады. Жұмысқажарамдыбірақжұмысыжоқізденістежүргенжұмыссыздар. Жұмысқажарамдыныңбәріносынарықзаманыңдажұмыспенқамтамасызетумүмкінемес. Жұмыссыздықтыңекітүрінатапөтейінолар: ФрикциондықжәнеҚұрылымдықдепаталады.
Фрикциондық- бұлжұмыссыздыңжұмыскүшініңозгеруіменобъективтітүрдежылжуыменбайланысты. Жұмысынауыстыруда, мекен-жайынөзгертуде, көшіп-қоныпжүруінесұранысының, ұсынысыныңөзгеруінде. Мемлекеттетекқанафрикциондыжәнеқұрылымдыжұмыссыздықболса, ондажағдайжаманемес. Олжұмыссыздардықамтамасызетеді. Алнағызжұмыссыздықцикліжұмыссыздықдағдарыскезіндетуады.
Қорытаайтқандақазіргіинфляциясанқилы, көпфакторлыкүрделіпроцесс, олбелгілібірдәрежедебарлықелдердіқамтиды. Инфляцияныңжоғарғықарқыныелдің, халықтыңэкономикалықдамуынакөптегензиянкелтіреді.
Қазақстанхалықаралык, еңбекбөлінісіндегіөзорнына „кетігінтауыпқалануы" үшінелэкономикасындағыбасымдықтардыбелгілепсыртқыэкономикалықбайланыстарстратегиясынжасауықажет.
Қазақстанныңхалықаралык, еңбекбөлінісіндегірөліеліміздіңнегізгібайлығы— жерді, пайдалықазбаларшикі-затыңдайынөнімдітиімдіпайдалануменбайланысты. Елдіңсалыстырмалыжоғарығылыми-техникалықпотенциалындаестеншығармаукерек. Қазақстанныңсалыстырмалыартықшылықтарынтиімдіпайдаланумемлекеттіжандандырып, экономиканыңжеделдамуынқамтамасызетеді.
Қазақстандареформаларжүріпжатыр. Бірақэкономикамыздыңқұрамыәрітиімді, әріоңтайлыдеңгейгеәлідежеткенжоқ. Қазіргінарықтықэкономикажағдайындаәрбірөндірушібасқаларғақажеттіжәнетиімдіөнімөндіріпұсынуыкерек.Соныменбірге, тағыбірқалыптасқанжағдай – табыстыңдеңгейібойыншахалықтыңбайжәнекедейтоптарыныңарасалмағыныңұлғаюы. Бұл, әринеөнегелікезеңдегікөптегенелдергетәнқұбылыс. Қазақстандакөзделіпотырғанмақсаттар – жұмыспенқамтудыңбелсендісаясатынжүзегеасыружәненегізіненеңбеккежарамсызкедейазаматтарға, сондай-ақ, еңбекбазарындағыжағдайыосалхалыққаатаулыкөмеккөрсетуесебіненкедейліктіңауқымынқысқартужәнежұмыссыздықдеңгейінтөмендетуболыптабылады.
Республикабойыншажәнеоныңжекеаймақтарыбойыншадакедейліктің, жұмыссыздықтыңдеңгейінанықтайотырып, оныңнегізгісебептерінедеайрықшакөңілбөлінді. ЖалпықорытындылайкелгендеҚазақсатнРеспубликасыжаңареформағакөшті. Солкөшусалдарынанеліміздекөптегенқиыншылықтар, соныңішіндежұмыссыздықпайдаболды. Бұғанқосакөшіпкеліпжатқаноралмандарғадажұмыстауыпберумәселесінқарастырыпотыр.Солмәселелердішешумақсатындаелбасымызеліміздіңтұрғындарынжұмыспентолыққамтудыкөздепотыр. Меносышешілмегенмәселелералдағыуақытташешіледідепойлаймын.
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР
1. КонституцияРК.- Алматы: Жетижаргы, 1995-. 176стр.
2. Н. Назарбаев. Тәуелсіздігіміздіңонжылы. Алматы, «Қазақстан», 2001, 130-бет.
3. РеформированиеэкономикиКазахстана: проблемыиихрешение Под. ред. М.Б.Кенжегузина - Алматы: Министерствонауки - АНРКИнститутЭкономики,1997- 352 с.
4. “Жалпыэкономикалықтеория”Шеденов.Ө.Қ. Астана 2004ж. 88-100 бет.
5. Сабденов О. Экономическаяполитикапереходногопериоданарубеже XXIвека. - Алматы: Казахстан 1997г.
6. Социально-экономическоеположениеРеспубликиКазахстанза 2001 г. Алматы, 2002 г.
7. РеформированиеэкономикиКазахстана: проблемыиихрешение Под. ред. М.Б. Кенжегузина - Алматы: Министерствонауки - АНРКИнститутЭкономики,1997- 352 с.
8. ТомиловВ.В, СемерковаЛ.Н. Рольмаркетинганарынкетруда.-М.,2000 - с.6.
9. Журнал «Вопросыэкономики» за 1985-1999гг.
10. СтатистическийежегодникРеспубликиКазахстан. АгентствопостатистикеРК. - А.: 2002. с-103.
11.Байболова Н.Қ. «Қазақстандағы жұмыспен қамту мәселелері», Саясат-2005 №4-
12. ҚР халқын жұмыспен қамтудың 2005-2007 жж. Бағдарламасы // СААП- 2005 -№4-38 құжат
13 .Еңбек және халықты элеуметтік қорғау министрлігінің статистикалық мәліметтері, «www.enbek.kz».
14.НургалиеваЕ.Н. Механизмправовогорегулированиятруда. - Алматы. Жетижаргы,1996г.
15.“Экономикалықтеория” C.Әкімбеков. Астана 2002ж. 272-282б.