Қазақстан экономикасын қалыптастырудағы шагын
кәсіпкерліктің рөлі
Шағын кәсіпкерлік нарық қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын ортаның нақ өзі. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен, базардың тауармен толуына және жаңа жұмыс орындарының қүрылуына мумкіндік береді. Жалпы алганда, көсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны гана қалыптастырьш қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық дамуында оның түрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік міңцетіне: халықты жұмыспен қамту, түрмыс деңгейін қамгамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау мүмкіндігін арттыру жатады. Шашн және орта кәсіпкерлік агроөнеркәсіптік өндіріс саласында мықтап дамуға тиіс. Өткен жыдцарды еске алсақ, ауыл шаруашылық шикізатының басым бөлігі республикадан тыс жерлерге тасымалданып, сол жерлерде өнделіп, дайын өнім жогары бағамен қайта әкелінді. Бұның үстіне, тасымаддау кезівде өнім сапасы төмендеді, шығынға жол берідці. Бірқатар жаңа өнім алуға болатын қалдықтар өнделген жерлерде қадды.
Қазіргі уақытта агроөнеркәсіптік кірігу жүйесіндегі шағын кәсіпорывдардың осы мәселені шешу үшін жақсы мүмкіндіктері бар. "қазақстан Республикасының агроенеркәсіптік кешені мен ауыл-селоларды дамытудың басты бағыттары туралы" заңца: "Агроенеркәсіптік кешен қүрамына шаруа қожалықтары, фермерлік шаруашылықтар, өндірістік және түтынушылар кооперативтері, үйымдар, сондай-ақ, ауыл шаруашылығы үшін ендіріске тиісті қаржы жұмсайтын, ауыл шаруашьшыш өнімдерін өндірумен шүғылданатын, шикізаттарды өвдеп, олардан алынған өнімдерді сақтауды және өткізуді қамгамасыз ететін шаруашылық нысандары кіреді" деп көрсетілген.
Агроөнеркәсіптік кешен - экономиканың ірі де әлеуметтік маңызы зор бөлігі. Жалпы ішкі енімнің алтыдан бір бөлігі ауьш шаруашылығьшың соңдай-ақ, үқсату кәсіпорыңцарының үлесіне тиеді. Еліміздің тұтыну базарының 70-пайыздан астамы ауыл шаруашылық шикізатгарынан дайыңцалЕан азық-түлік пен тауарлар есебінен молығады. Аграрлық сала қызмет көрсетудің және көптеген енеркәсіптік саланың дамуына жағдай жасайды. Сол себепті де агроөнеркәсіп өндірісіне баса назар аударылып, оған мемлекеттік қолдау көрсетілуі керек. Ауыл-селоның қайта түлеп,
өркеңдеуі үшін ұлттық саясат, біртүтас нормативтік-қүқықтық база және базар кеңістігі ауадай қажет. Экономиканың ауыл шаруашылығы бөлігіндегі көп қырлылық еркін және дербес тауар өндірушілер болуга тиісті, меншіктің түрлі түріндегі ірі, • орта және шағын кәсіпорындардың оңтайлы үштастырылуын талап етеді. Олар бесекелестік негізінде, базарды өркевдетіп, оның дамуьша қолайлы жағдай жасайды, сонымен бірге, дамудың болашағымен тиімділігін айқындайтын ықпалдастықта болады. Шағын кәсіпорындардың материал жөне қаржы ресурстарын үтымды пайдаланып, ғылым мен техника жетістіктерін ескере отырып, өндірісті тұтынушы мүддесіне қарай неғұрлым тез бейімдейтіңдігін байқауға болады. Аграрлық кәсіпорыңцардың көлемі, көбінесе өндіріс технологиясы мен басқаруға жұмсайтьш шыганға байланысты болады. АҚШ-тың агроөнеркәсіп кешені әлемдегі ең ірі ғана емес, осы аса бай елдегі экономиканың тиімділігі негүрлым жоғары бөлігі ретівде көрініп отыр. Бүл мемлекеттегі аг.роөнеркәсіптік сектор өте кең: онда 23 млн адам еңбек етеді, ягаи еддегі жұмыспен қамтылган барлық адамдардың 18 пайызға жуығын қүрайды.
Үкіметтің "Қазақстан Республикасыңца 2000-2030 жылдарға жер пайдалану құқысын беруді қамтамасыз ету бағдарламасыңда" 2003 жылы шаруа қожалықтары санын 125 мыңға дейін жеткізу көзделген. Осыган орай, ірі аграршы-экономист А.В.Чаяновтың " Үсақ шаруашылықты қоргау-жанталасқан шаруашылық жүйесінің бірнеше үрпағын қорғау" деген сезі еске түседі. Қазіргі қалыптасқан күрделі жағдайда ауыл шаруашылығындағы шағын бизнестің қарқынды дамуына түсау болып отырған екі факторды бөліп көрсету керек. Бүл - техникалық мүмкіндіктің әлсіздігі және қаржы ресурстарының тапшылығы. Ауылда техникамен қамтамасыз ету проблемасын шешпей бүл қиыншылықтан қүтьша қою қиын. Мүның екі жолы бар: ең алдымен, тхниканың пайдалану мерзімін неғұрлым үзарту және машина трактор паркін біртіндеп жаңғырту. Ол үшін агроөнеркөсіптік кешенді мемлекетгік қолдауға арналған қаржы ресурстарының бір бөлігін ауыл шаруашылық техникасын жөндеуді үйымдасгыруға, мақсатгы несиелік қаражат бөлуге, техниканы қалпына келтіріп, күрделі жөндеу жүйесін қалыптастыруға, лизингтік компанияларды қүру УШІН джағдай жасауға, барлық аймақта жеңілдік беретін МТС-тер қүруга бағыттары керек. Атқарған жүмысы үшін олардан мемлекетгің астып алу кепілдігі болғаны дұрыс. Екінші бағыт
жөнінде айтатын болсақ, ауыл экономикасын қаражаттық сауықтыру тіпті күрделі. Ол халық шаруашылығы экономикасынан оқшау қалғандықтан емес, басқа салалар шығындарының ауылға тікелей болмаса жанама тиетін әсерінің салдарынан болып отыр. Аталған проблема ауылдағы тауар өндірушілердің тең жағдайда болмауынан туыңцаған. Республикада шағын бизнесті дамыту жолындағы көптеген кедергілер бүгінгі күні жойылып жатқандығын атай кеткен жен. Алайда, шығын бизнестің дамуына тежеу болатын күрделі проблемалар әлі де баршылық. Бүгінгі негізгі проблемалар: несие алу мүмкіндігінің шекгеулігі; шағын бизнесті қолдау, қоргау жөнівдегі заңцық базаның шыңжаулығы; шағын кәсіпкерлікті қолдау жөне қорғау инфрақүрылымның әлсіздігі; несиенің қысқа мерзімгө гана берілуі және несиені өтеу пайызының жоғары болуы (30 пайыздан астам) несие беру қүжаттарын толтырудың тым қиындығы; білікті кадрлардың жетіспеуі, тағы басқалар. Қазақстан Республикасындағы шаган көсіпкерлікгі дамыту мен қолдаудың мемлекетгік бағдарламасы шеңберівде кешенді шаралар белгіленген. Бавдарламада шағын кәсіпкерлікгі тұрақты дамыгуды қамгамасыз ету, экономикада оның үлесін үлғайту, жаңа жүмыс орнының санын арттыру, айқын бөсекелестік ортаны құру, қоғамның тобы ретінде меншік иелерінің бүқаралық тобын қүрастыру көзделген. Бағдарламаны жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер шешілуге тиіс: үтымды нарықтың инфрақұрылымды қалыптастырып дамыту; салалық министрліктіңөндірісте, инновацияда және басқа салада шағын бизнесті дамытуға қоддау көрсетуі; несие беру ісіне жеке сектордың араласуы; шағын көсіпкерлікті қодцау саясыңцағы нормативтік-қүқықтық актілерді жетіддіру; сақтандыру жүйесін ұйымдастыру.
Батыс Еуропа елдеріндегі ауыл шаруашылық кооперациясы
Батыс Еуропа едцерінің агроөнеркәсііпік өндірісінде кооперация маңызды орын алады. Бірқатар ауылшаруашылық кооперативтері жоғары көлемде жүмыс істеп, белгілі бір ауьш шаруашылығы өнімін (шикізатын) өндіруден бастап ол өнімді түпкілікгі өтизуге дейінгі барлық деңгейді бақылауға алады. Жекелеген елдер бойынша кооперацияның даму, кооперативтердің шаруашылык қызметінің сфералар, сауда айналымы өңцірісті жинақтау деңгейі әртүрлі болып к
кооперативтердің барынша маңызды міндеттері мен олардың даму қозғалысын қарастырайық.
франция.
Бүл елде 90-жылдардың басына дейін 4000 кооператив болып, олардың сауда айналымы 110 млрд. франктан асып кетті. Ауылшаруашылық кооперацияларыңца оның мүшелерінен басқа 125000 тұрақты жаддамалы жұмысшылар жүмыс істейді. Кооперативтер арқьшы астықтың 70%-ке жушы шошқа етінің 60%-тен астамы, сүттің 50%-ке жуығы, жемістің 42%-ті жөне картоптың 65%-гі сатылды. Кооперативтер совдай-ақ агроөнеркәсіп кешені өнімдерін сыртқа шығаруда да ерекше орын алады. Сүт өнімдері мен мүттің, астықтың, еттің және консервілердің жартысынан астамы кооперативтер арқылы шетелдерге шығарылады.
Француздық ауыл шаруашылығы кооперативтерінің негізгі міндеттері фермерлік шүаруашылықтарды ендіріс қүрал-жабдықтарыменжабдықтау, кооператив мүшелері - фермерлердің өнімін өткізу, соңцай-ақ өнімді өндеу болып табылады.
Францияның ауыл шаруашылық кооперативтері мамавдандырылган (жабдықтау, өткізу, өңцеу) және агроөнеркөсіп өндірісінің барлық деңгейін өзіне біріктіретін көп салалы кооперативтер болып бөлінеді. Бүл жерде көп салалы кооперативтердің үлес салмағы жоғары.
Үсақ кооперативтер барынша ірі кооперативтік бірлестіктерге бірігіп, олар өз кезегінде аймақтық және ұлттық федерацияға етті мал шаруашылығы жөнінідегі ауьш шаруашылық Үлттық федерациясы болып табылады. Өндірістік ауыл шаруашылық кооперация жүйесіне құрамына әдетте 2-3 шаруашылық кіретін ГАЕК фермерлік бірлестіктер (30 мыңға жуық) жатады. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы техникаларын бірлесіп пайдалану үшін Қүрьшган шағын фермерлік бірлестіктер - КЮМА да кеңінен ; тараған. Қымбат ауыл шаруашылығы техникасын фермерлер бірлесіп сатып алып, онан соң оны пайдаланғаны үшін белгілі бір ақы төленеді.
Бельгая. Бұл елде ауыл шаруашылық кооперациясы негізінен фермерлік шаруашылықтарды несиелендірумен, сервисгік қызмет Көрсетумен, өндіріс қүрал-жабдықтармен, сондай-ақ өнімді Дайындау, ендеу және өңдірумен айналысады.
Өнімді өтікзумен жөне өңцеумен айналысматьш кооперативтер с
үтті мал шаруашылығында, шошқа шаруашылыгында, көкөніс Және жеміс осіру салаларында жұмыс істейді.
оп
Соңцай-ақ ауыл шаруашыльиы техникасын шаруашылықаралық пайдалану тәсіліндегі кооперативтер құру тәжірибеге енгізілгең. Мүндай кооперативтер техниканы сатып алу, сақтау, жөндеу және бірлесіп пайдалануды жүзеге асырады.
Жаңа үлгіде аграрлық бірлестіктердің қатарына фермерлерге кезекті демалыс науқастанған кезінде, сондай-ақ ауылшаруашылығы жұмыстарының қауыр кезендерінде еңбек ресурстарымен өзара көмек көрсетуді қамтамасыз ететін "еңбек банклері" де жатады. Бельгия ауыл шаруашылығы кооперациясьшың ерекшелігі аймақтық және тілдік принциптері бойынша когоперативтер ұйымдастыру болып табылады. Бүл елдің ірі кооперативтік бірлестігі бүдан 10 жыл бүрын (1990 жылы) қүрылған ВеогепЬопй Ъе1§е Фермерлік одағы болып табылады. Бүл кооператив өндірістік қызметпен қатар фермерлердің әлеуметтік-экономикалық деңгейін жақсартумен, олардың мәдени деңгейін артгырумен айналысьш, фермерлердің қүқықтық және экономикалық мүдделерін қорғайды.
Индерланды. Бүл елдің агроөнеркәсіптік жүйесінде 802 мың мүшенің басын қүрайшн жөне фермерлердің өздерінің қолдарьшан келе бермейтін мелиорациялау, жолдар, дамбалар және тағы басқаларын салу жөнівдегі фермерлік кооперативтер ерекше орын алады.
Бүдан басқа, елде фермерлік шаруашылықтарды өндіріс қүрал-жабдықтармен және материалдармен жабдықтау жөніндегі 300-ге жуық кооператив өнім еткізу женіндегі 70 кооператив және оны өңдеу жөніндегі 45 кооператив бар. Орташа алғанда Нидерландиядағы әрбір фермер бір мезгілде әртүрлі 3-4 кооперативке мүше бола алады.
Барлық кооперативтер мамандандырылған және көп салалық болып бөлінеді. Үсақ кооперативтер аймақтық кооперативтік одақтарға бірігіп, олар өз кезегінде ірі ұлттық кооперативтік ассосцияға айналады.
Скандинавия елдеріндегі (Дания, Норвегия және Швеция)
кооперативтік қозғалыс
Скандинавия елдерінде агроөнеркәсіп кешенін қалыптастырудың негізгі ерекшелігі тауарлы өндіріспен айналысатьш барлық шаруашылықтардың басын біріктіретін ауыл шаруашылық басым болуы болып табылады. Олар ауыл шаруашылығы өнімдерін өндеу жөне еткізу, материалдык-
техникалық қамтамасыз ету. Ауыл шаруашылығы кешенінің өнімдерін ішкі және сыртқы рынокте таратуда маңызды орын
алады.
Бұл елдердің ауыл шаруашылық кооперативтері негізгі қоры, банкіде есеп-шоты, қызметкерлер штаты бар шаруашылық бірлігінен түрады. Кооперативтік бірлестіктерді қүрудың жөне дамытудың үйымдық қүқықтық негізгі кооперативтердің жарғылары болып табылады. Кооперативтердің және олардьщ мүшелерінің арасыңцағы қарым-қатьшас контрактімен реттеліп отырады. Контракт бойынша міндеттемелерді бұзу санкция қолданумен - айып сальшудан бастап, кооперативтен шығаруға дейін жазаланады.
ІПвециядағы ауыл шаруашылық кооперативтерінің қызметі арнаулы заңмен айшықталынады. Дания мен Норвегияда кооперативтерге акционерлік қоғамдардың қызметін белгілейтін заң жөне нормативтік актілер таратылған.
Бұл едцердегі кооперацияның барынша дамыған тәсілдері өткізу және өндеу кооперативтері болып табылады. Олар арқьшы фермерлік шаруашылықтарды өндірілетін тауарлы өнімнің 80%-тен астамы таратылады.
Фермерлерге минерадцықтыңайтқыштар, өсімдікті қорғайтын химиялық құрал-жабдықтар, отын түқым, жемшөп жөне ауыл шаруашылық техникасын сатып алып жеткізумен жабдықтау кооперациялары айналысады.
Өндірістік кооперацияда жекелеген ауыл шаруашылығы өнімдерін (сүт жене ет кооперативтері) өндірістік жөніндегі кооперациялар бар.
Сощы жылдары жабдықгау, өңдеу және өткізумен айналысатын үсақ кооператвитер аіроөнеркәсіп өндірісінің ендіруден еткізуге дейінгі барлық кезеңін жүзеге асыратын ірі-ірі мамандандырылган салалық кооперативтік бірлестіктерге біріге бастады. Данияда кооперативтік қозғалыстың белгілі бір дәрежеде ыдырауы байқалады. Бір-біріне тәуелсіз ірі кооперативтер азық-түлік тауарлары мен шикізат рыногынде көп жағдайда бәсекелестік туғызады. Агроөнеркөсіп бірлестіктерінің бастамашылары (АББ) ретінде ауылшаруашылық кооперативтері тігінен интегралдық байланыстарды қалыптастыруда ерекше орын алады. Интегратор ретіңде, жақындастырушы ретіңде" АББ-ға өнімді өткізу және өңцеу жөніндегі және өндірістік кооперативтер кіреді. АББ-ны ҚҮРУ негізінен жер аумақтық жоспар немесе азық-түлікті принцип
кіреді. Ірі АББ-лар ет және сүт кешендері бойынша. Олардың жақындастырушы өндірістік сүт және ет кооперативтері болып табылады.
Егер Скандинавия елдерінің ет және сүт кешендерінде кооперативтік негіздегі аіроөнеркәсітік бірлесгікгер басым болса, ал құс, көкөніс және бақ өсіруде АББ басым жағдайда өнеркәсіптік сауда капиталы мен қүрылады. Олардың интеграторлары өңцеу өнеркәсібівдегі жеке монополиялық компаниялар мен фирмалар болып табылады. Бүл салалардағы кооперацияның нашар позициясы жекелеген фермерлермен үсақ кооперативтерді айтпағанның өзіңце ірі кооперативтік бірлестіктердің өздері игере алмайтын ірі инвестицияның таратылу қажетгілігімен түсіндіріледі.